مروری بر آثار و اندیشه های «صادق آیینه وند»

صادق آیینه وند، همچون نامش صادق و با اخلاق و به مثابه آیینه یی از اعتدال و انصاف بود. بی شک رخت بربستن بزرگانی چون او، برای جامعه ی دانشگاهی و پژوهشی کشور امری سخت و دردناک است. 

نام وی را می توان در کنار سرآمدان پژوهش در زمینه تاریخ اسلام همچون «سیدجعفر شهیدی»زآورد. آیینه وند استادی صاحب سبک و مورخی دقیق بود و از این رو تمام هم و غم خود را برای رشد و گسترش رشته تاریخ به ویژه تاریخ اسلام به کار بست.

آیینه وند دارای آثار و مقالات تالیفی و ترجمه یی فراوانی به زبان های فارسی، عربی است و بیشتر آثارش به تاریخ اسلام اختصاص دارد. برخی ازآثار تالیفی وی به زبان فارسی عبارتند از: «علم تاریخ در گستره تمدن اسلامی»، «ادبیّاتِ سیاسی تشیع»، «سلسله قیام هایِ شیعه»، «دین و فلسفه از نگاه ابن رشد»، «سیره نبوی و سیره نگاران»، «اطلس تاریخ اسلام»، «تاریخ سیاسی اسلام» و…است. 

همچنین از تالیفات عربی این استاد برجسته ی تاریخ اسلام می توان به «الأدب السیاسی الملتزم»، «الأدب السیاسی فی الإسلام»، «من الأدب السیاسی فی الإسلام»، «رسائل النبی والوصی»، «من أدب التشیع بخوارزم» اشاره کرد. 

از آثار ترجمه شده ی آیینه وند نیز می توان به «نهضتِ ترجمه در شرق جهان اسلام در قرن سوم و چهارم هجری»، «نقش و رسالتِ مسلمان در ثلثِ آخر قرن بیستم» و «مشکاة الانوار» اشاره کرد.

*ویژگی های علمی آیینه وند

دغدغه ی آیینه وند و کار تخصصی اش در حوزه ی تاریخ اسلام، البته یک آبشخور و سرمنشای اساسی و مهم دارد و آن چیزی نیست جز تحصیل او در رشته ی ادبیات عرب در دو مقطع مهم کارشناسی و کارشناسی ارشد. در واقع آیینه وند با تحصیل در این رشته تا مقطع کارشناسی ارشد و تسلطش بر متون و زبان عربی، به درستی راه خود را برگزید و دکترای خود را در رشته تاریخ گرفت.

آیینه وند با وسواسی که روی «تاریخ» دارد، در تمام طول سال های تحقیق اش، لحظه یی از بیان واقعیات تاریخی فاصله نگرفته است. نگاه او به تاریخ نگاه یک مورخ واقعی است. آن جا که می گوید: «تاریخ امر واقع را دنبال می کند، هندسه یی از پایگاه، علل و اسباب آن امر واقع را بیان می کند». در واقع او می خواهد بگوید که تاریخ به طور حتم خوشایند ما نیست و وظیفه ی یک مورخ مستقل است که تاریخ را آن سان که بوده و نه آن گونه که دوست می دارد، نقل کند.(1)

*اعتدال به مثابه راه در اندیشه آیینه وند

آیینه وند درباره ی مفهوم اعتدال معتقد است که گاهی از اعتدال به یک شخص اطلاق می کنیم و به مثابه ی منش و خصلتی است که فرد می تواند میان افراط و تفریط جمع کند و همچنین می تواند بین امر واقع بهترین گزینه را برای پیشبرد کارها به کار برد و این صفتی است که برای فرد معتدل به کار می رود. گاهی هم در زمینه فرهنگ، سیاست، اقتصاد، اجتماع ، امور عقیدتی و دینی، افرادی هستند که می توانند بهترین راه را برای ما انتخاب کنند و آن راهی است که با امر واقع انطباق داشته و یک منطق عقلانی در پس آن باشد.(2)

*روش شناسی شیوه های تاریخ نگاری اسلامی

آیینه وند، شیوه های رایج در تاریخ نگاری اسلامی را در سه روش بیان کرده است؛ روش نخست بر بنیاد تالیف در «مغازی» و سیره ی پیامبر خدا (ص) رشد کرد. مکتب «تاریخ نگاری مدینه» با عنایت به اسناد برای کشف حقیقت متن و بیان دقت در نقل، متولی اعمال چنین روشی به شمار می رفت. 

روش دوم بر اساس قصص تاریخی بود که مورخان، بنا به تقلید از راویان پیشین عرب، قصص را با آرایش های قهرمان مآبانه، به گونه یی مبالغه آمیز با آمیزه یی از شعر و نثر، می آراستند. 

روش سوم که به تعبیری می توان به عنوان مکتب جدیدی در روش تاریخ اسلامی برشمرد. در این روش به نقد تاریخی و همچنین روایت تاریخ و اسناد پرداخته می شود. روش «کِندی» در تدوین تاریخ، صورت روشنی از روش یا مکتب جدید است.(3)

*طرح تدوین تاریخ اسلام 

آیینه وند، برای فهم درست و آشنایی کافی به اثر و اعجاز اسلام در تاریخ، قوم عرب و جهان آن روزگار در بیرون آوردن ملتها از ظلمت جاهلیت و هدایت آنان به نور اسلام، بر هر پژوهشگر حوزه ی تاریخ اسلام به ویژه در مطالعه ی تاریخ سیاسی اسلام، مطالعه ی تاریخ جاهلیت را امری ضروری می داند. از این رو وی طرح خود را در این زمینه از همین نقطه آغاز می کند.

سپس به دوره ی بعثت پیامبر وارد می شود و با عنوان «عصر تنزیل» حوادث دوران را در قالب گونه شناسی موافقان و مخالفان دعوت بررسی کرده و حوادث دوران مدینه را در عصر تنزیل با عنوان «هجرت و حکومت» مطرح می کند. 

پس از آن به «عصر تاویل» که دوره ی خلافت است می پردازد و حوادث سیاسی پس از درگذشت پیامبر را با ارایه ی یک تقسیم بندی از احزاب پدید آمده در عرصه ی قدرت و سیاست تحلیل می کند. در همین عصر پس از گذر از حوادث سال های 11 تا 35هجری به «عصر امامت» و حوادث ایام حضرت علی(ع) و «حکمت و حکومت» ایشان با تاکید بر جریان های 3گانه ی «قاسطین، ناکثین و مارقین»، می پردازد.

مرحله ی بعدی این طرح، عصر امامت پس از امام علی(ع) است که هدف بررسی حوادث ایام امام دوم-امام حسن(ع)- تا غیبت کبری و قیام های مختلف شیعی و علویان و اقدامات فکری-ذهنی ائمه ی شیعه است.

در مرحله ی پس از امامت، عصر ولایت فقیه به نیابت از امام قرار دارد که از نواب اربعه شروع می شود و به حوزه های اسلامی و زندگی فقها و محدثین شیعه از «کلینی» تا آیت الله بروجردی و «سیدمحسن حکیم» منتهی می شود.

سرانجام مرحله ی آخر این طرح، «عصر ولایت فقیه: تاریخ صد ساله ی جهان اسلام» است که جهان اسلام و مسایل آن و نهضت های اسلامی در ایران و کشورهای اسلامی در سده های سیزدهم هجری(نوزدهم میلادی) و نقش فقها و روحانیون در مقابله با هجوم اندیشه های غربی، الحادی و التقاطی در آن گنجانیده شده است.(4)

*جایگاه تشیع در دیدگاه آیینه وند

تاریخ تشیع در مطالعات آیینه وند جایگاه برجسته یی دارد. اهتمام وی به تاریخ تشیع سبب شد تا ادبیات سیاسی تشیع را از نیمه ی اول سده ی اول تا پایان سده ی سوم هجری تدوین کند و در آن ادب شیعه، مخاطبان، اصناف مسلمانان در شیعه را مورد بررسی قرار دهد. از این رو وی شاعران متعددی را که در دوره ی حضرت علی(ع) در وقایع جمل، صفین و نهروان اشعاری سروده اند و همچنین شاعران برجسته ی شیعی چون «دعبل خزایی»، «سیدحمیری»، «فرزدق»، کمیت بن زید اسدی»، و … را که مربوط به سده ی اول تا سوم هجری هستند بررسی کرده است.(5)

*دسته بندی مورخان اسلامی

آیینه وند مورخانی که حوادث تاریخی را روایت کرده اند به 3 دسته تقسیم می کند که متاثر از 2جریان فکری آن روزگار، یعنی بینش «اشعری» و «اعتزال»، بوده اند.

دسته ی اول مورخان اخباری بودند که بر اساس جرح و تعدیل اسناد، بدون عنایت به متن، به بررسی تاریخ می پرداختند و چون برای پیوند زنجیره ها و استخراج زنجیره یی مطمئن و موثق در ادوار تاریخ تلاش داشتند، به ناچار به سراغ انجیل، تورات و مورخان یهودی، نصرانی و ایرانی می رفتند که به این سبب پاره یی از افسانه های باستانی شرق در تواریخ اسلام راه یافت. بر بیشتر آثار و اندیشه ی این دسته مورخان، بینش اشعری حاکم و نافذ بوده است.

دسته ی دوم مورخان بی طرف بودند که تلاش می کردند از طریق پیگیری اسناد و تجسس در وقایع و اخبار، از طریق مسافرت و رویت راویان، به تالیف تاریخ بپردازند. این مورخان بیشتر با شیوه های فکری اعتزال به نقد حوادث و اسناد می پرداختند.

دسته ی سوم مورخان وابسته بودند که گرایش های خاص حزبی و سیاسی داشتند و در دربارها مامور به تالیف و تدوین حوادث و وقایعی بوده اند که مورد پسند حکام وقت بوده است. این دسته از مورخان در نگاه آیینه وند برای تاریخ و حقایق زیانبار بوده اند و انحراف های تاریخی را در تاریخ وارد کرده و در نقل وقایع و حوادث به جعل روی آورده اند.(6)

*مکاتب تاریخ نگاری اسلامی

آیینه وند به تفصیل به مکاتب تاریخ نگاری اسلامی، ویژگی های این مکتب ها و بنیان گذاران هر مکتب می پردازد. مکتب نخست؛ مکتب تاریخ نگاری حجاز(مدینه) با ویژگی سیره و مغازی. مکتب دوم؛ مکتب تاریخ نگاری عراق(بصره) با ویژگی انساب، ایام و اخبار. مکتب سوم؛ مکتب تاریخ نگاری یمن با ویژگی نگرش اقلیمی و شیوه قصه پردازی اسطوره یی و تکیه بر تاریخ یمن. مکتب چهارم؛ مکتب تاریخ نگاری شام با ویژگی اخبار، ایام عرب، انساب، مغازی و سیره، فتوح و اخبار امویان شام. مکتب پنجم؛ مکتب تاریخ نگاری ایران(فارس) مبتنی بر بیان شیوه حکومت و اداره ی جامعه توسط شاهان و حاکمان ایرانی پیش از اسلام و مفاخره با اعراب و مقابله با نژاد سامی. مکتب ششم؛ مکتب تاریخ نگاری اندلس و مغرب با ویژگی تاریخی محلی نگاری و نوعی آمیزش تاریخ، تصوف، بیان مظاهر تمدنی، فکری و اداری است.(7)

در پایان باید گفت صادق آیینه وند، تاریخدانی برجسته و بزرگ بود که اثرات آثار و اندیشه اش در فرهنگ و تاریخ این مرز و بوم خواهد ماند.

آیینه وند سال 1330 در یکی از روستاهای تویسرکان متولد شد و نوزدهم اردیبهشت 1394 دارفانی را وداع گفت. وی دانش آموخته ی دکترای تاریخ اسلام از دانشگاه «القدیس یوسف» لبنان، استاد دانشگاه «تربیت مدرس» و رییس «پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی» بود. از او حدود 100 مقاله و 33 ترجمه و تالیف به یادگار مانده است. آیینه وند در 16 دی 1392، چند ماه پس از آغاز کار دولت «حسن روحانی»، طی حکمی به عنوان رییس پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منصوب شد. وی همچنین به عنوان عضو هیات علمی نمونه ی کشوری، چهره ی فرهیخته استان همدان و چهره ی ماندگار در سال 1385 انتخاب شده بود.

*پی نوشت ها:

1-کاربرگ مورخ،جان احمدی فاطمه، نشر کتاب توت1391،ص10

2-http://iranianstudies.org

3-http://www.irna.ir/fa/News/81605741

4- علم تاریخ در اسلام، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، اداره کل انتشارات و تبلیغات،1364، ص160-153

5- ادبیات انقلاب در شیعه، 2جلدی، نشر فرهنگ اسلامی، ص8-7

6- علم تاریخ در اسلام، ص19-17

7- کاربرگ مورخ، فاطمه جان احمدی، نشر کتاب توت، 1391ص48

منبع:ایرنا

No tags for this post.