گرم شدن زمین وحفرچاه های عمیق عوامل اصلی شتاب بیابان زایی درایران
بیابان زایی فقط مختص ایران نیست بلکه یکی از صدها چالش محیط زیستی دنیا است که در قرن حاضر گربیانگیر بشریت شده است؛ برهمین اساس سازمان ملل در سال 1991 کمیته ای بین دولتی برای تدوین کنوانسیون بین المللی مقابله با بیابان زایی راه اندازی کرد و پس از 3 سال در 17 ژوئن (27 خرداد) 1994 کنوانسیون بین المللی مقابله با بیابان زایی (UNCCD) را تاسیس واین روز را به عنوان روز جهانی مقابله با بیابان زایی نام گذاری کرد.امسال روز جهانی مقابله با بیابان زایی به دلیل کبیسه بودن با 28 خرداد مصادف شده است.
پرویز کردوانی پدرکویر شناسی ایران روز پنجشنبه در گفت وگو با ایرنا علل توسعه بیابان در کشورگفت: حفر چاه های عمیق علت اصلی توسعه بیابان در کشوراست و امروزه توسعه بیابان در ایران از نوع خالی شدن روستاها است.
وی افزود: آمار دقیقی از تعداد چاه های عمیق در کشور وجود ندارد؛ برخی می گویند حدود 600 هزار حلقه چاه در کشور حفر شده است که از این تعداد حدود 200 هزار حلقه غیر مجاز است اما واقعیت این است که تعداد چاه ها بیشتر از این آمار است.
*** تهران شهری سنگی آهنی
کردوانی ادامه داد:قطعا روزانه تعداد زیادی چاه غیرمجاز در حال حفر شدن است بدون اینکه نهادی متوجه شود و اگر به همین روال پیش رود 50 تا 60 سال آینده دیگر آبی در تهران نخواهد بود و به شهری سنگی آهنی تبدیل خواهد شد.
وی ادامه داد: چند سالی است که سیاست ها به سمت بسته شدن چاه های غیر مجاز در روستاها پیش می رود در حالی که بستن یک چاه به معنای نابودی حداقل 20 خانواری است که معیشت آنها وابسته به آن چاه است و این یعنی خالی شدن روستا و مهاجرت به شهر، بنابراین باید با برنامه ریزی و دقت بیشتری این کار را انجام داد.
پدر کویرشناسی ایران گفت: امروزه توسعه بیابان در ایران از نوع خالی شدن روستاها است، در یزد حدود 90 درصد روستاها در حال خالی شدن و این به معنای اضافه شدن بیابان در کشور است.
وی افزود: طبق کنوانسیون جدید سازمان ملل دیگر تعریف بیابان یا بیابان زایی فقط شامل نابودی پوشش گیاهی نمی شود بلکه در مورد نابودی تمام موجودات زنده است در واقع اگر روستایی خالی از سکنه شود یعنی پوشش گیاهی و گونه های حیوانی موجود در آن نابود و به بیابان تبدیل شده است، در واقع به کاهش فعالیت و تولید موجودات زنده بیابان گفته می شود.
کردوانی تاکید کرد: هرچه زمان می گذرد پوشش گیاهی کمتر می شود و نوع جدیدی از بیابان به وجود می آید.
*** نابودی کویرها تا 20 سال آینده
وی گفت: بسیاری از مردم کویر و بیابان را یکی می دانند در حالی که هم تعریف و هم کاربری آنها با هم متفاوت است، کویرها تا حدود 20 سال آینده از بین می روند و کویرهای جدید مانند دریاچه ارومیه جای آنها را می گیرند.
کردوانی افزود: کویر و بیابان هر دو در مناطق خشکی به وجود می آیند که میزان تبخیر و تعرق بالقوه سالانه آن بیشتر از بارش سالانه باشد.
*** تفاوت کویر و بیابان
وی به تفاوت کویر و بیابان اشاره کرد و گفت: در ایران به نمکزار کویر گفته می شود؛ یعنی جایی که گیاهان زراعتی رشد نمی کنند اما ممکن است گیاهان غیر زراعتی مقاوم به شوری مانند گیاه گز رشد کند، اما در همین کویر هم اگر میزان نمک خاک از حدی تجاوز کند دیگر گیاهی رشد نخواهد کرد مانند کویر مرکزی ایران که خالی از گیاه است.
کردوانی افزود: اما بیابان به سرزمین های وسیع فقیر از آب و گیاه که یکسال یا سالها بارندگی نداشته باشد گفته می شود که عرب ها به آن صحرا می گویند.
وی تاکید کرد: کویر با بیابان تفاوت بسیاری دارد مثلا کویر مرکزی ایران که بزرگترین کویر دنیا است هیچ شباهتی با بیابان لوت ندارد، بنابراین یک کویر زایی داریم یک بیابان زایی که نحوه ایجاد و مقابله با هر کدام از آنها متفاوت است.
پدرکویر شناسی ایران گفت: بزرگترین کویر دنیا یعنی کویر مرکزی در ایران وجود دارد که علاوه بر آن حدود 50 قطعه کویر پراکنده نیز در کشور وجود دارد مانند کویر آذربایجان شرقی، میقان اراک، سه کویر مسیله، حوض سلطان و منظریه در قم، جاجرم در خراسان شمالی و خواف در خراسان رضوی است.
وی ادامه داد: در بیابان لوت هم کویر یا نمکزار وجود دارد که رود شور بیرجند از میان آن عبور می کند این رود در تابستان ها هم پر آب است و وارد بیابان لوت می شود که به مرور تبخیر و به معدن نمک تبدیل می شود که به نمکزار ' شهداد ' معروف است، در گذشته از آن برداشت می شد اما امروزه دیگر برداشت نمک از آن صورت نمی گیرد گویا دیگر مقرون به صرفه نیست.
وی با بیان اینکه کویر دارای جاذبه گردشگری زیادی است گفت: برخی از کویرها هستند که نمک های موجود در آنها مانند تخم شتر مرغ دیده می شود که اگر یک برنامه ریزی درستی صورت گیرد به یک منطقه توریستی پرجاذبه تبدیل خواهند شد که سودآوری زیادی هم برای کشور به همراه خواهد داشت.
کردوانی افزود: همچنین کویر قندیلی نیز داریم که در بیابان لوت دیده می شود، نمک های موجود در آن مانند قندیل از زمین به هوا بلند شده اند. در واقع هوا در آنجا به حدی گرم است که نمک ها از زمین بالا می زنند.
وی اظهار کرد: تنها جایی که در کشور کویر نداریم استان های گیلان ، مازندران و لرستان است چون میزان بارندگی در آنها زیاد است.
*** حفر چاه و گرم شدن زمین علت افزایش کویر
پدر کویر شناسی ایران گفت: گرم شدن زمین و حفرچاه های عمیق دو علت افزایش کویر در کشور است البته باید توجه داشته باشیم این دو عامل موجب نابودی کویرهای قدیمی و ایجاد کویرهای جدید می شود که اگر به همین روال پیش رود 20 تا 25 سال آینده تمام کویرهای قدیمی از بین خواهند رفت.
وی به فواید کویر اشاره کرد و افزود: با ایجاد شهرک های صنعتی در اطراف کویرها می توان از آنها درآمد زایی و ایجاد اشتغال کرد.
*** امکان درآمد از کویر
وی با بیان اینکه در کشور چندین کویر داریم گفت: یکی کویر ' پف کرده ' است که بر اساس شکل ظاهری آن نامگذاری شده است، نمک این کویر سولفات سدیم است که برای صنایع شیشه سازی و کاغذ سازی کاربرد دارد که می توان با تبدیل کردن آن به سولفید، مس را از سنگ معدن آن جدا کرد.
کردوانی افزود: کویر ' چربه ' هم داریم که دشتی به رنگ قهوه ای است که نمک موجود در آن کلرور کلسیم است که جاذب رطوبت است و می توان در صنعت کشتی سازی و حتی خشک نگه داشتن داروها در بسته ها از آن استفاده کرد زیرا رطوبت را جذب می کند.
وی ادامه داد: کویر ' شوره زار' نیز نوع دیگری از کویر است که نمک آن حاوی نیترات پتاسیم است که از آن برای تولید باروت استفاده می شود، کویر ' تخته ای ' نیز وجود دارد که از نظر ظاهری دارای چند ضلع است و نمک آن حاوی کلرورسدیم یا همان نمک طعام است که مصرف خوراکی دارد اما علاوه بر این در استخراج نفت نیز از آن استفاده می شود، در واقع نمک را وارد چاه های نفت می کنند تا آب غلیظ تر شود به پایین رود و نفت بالا قرار گیرد، همچنین در صنعت پتروشیمی نیز کاربرد دارد.
پدر کویر شناسی ایران تاکید کرد: اگر یک برنامه ریزی صحیح برای حفاظت از کویرها وجود نداشته باشد تمام این مزایا 20 تا 25 سال آینده از بین خواهند رفت و کویرهای جدید جای آنها را خواهند گرفت که علت اصلی آنهم حفر چاه های عمیق است زیرا کویر از آب های زیر زمینی ایجاد می شود و زنده است، آبهای سطحی نقشی در ایجاد و ادامه حیات آنها ندارد.
*** فواید بیابان
کردوانی درباره بیابان در کشور گفت: در کشور بیابان لوت و میرجاوه در مرز ایران و پاکستان قرار دارد، میزان بارندگی سالانه در آنها حدود 35 میلیمتر است، برخی به اشتباه می گویند ' بیابان های تهران یا یزد ' در حالی که تهران و یزد بیابانی نیست بلکه نیمه بیابانی است زیرا بر اساس تعریف بیابان به جایی گفته می شود که میزان بارندگی سالانه آن زیر 50 میلیمتر باشد و یا یک سال یا چند سال بارندگی نداشته باشد.
وی اظهار کرد: بیابانی در شیلی در منطقه پونای آتاماکا با نام بیابان آتاماکا وجود دارد که حدود 30 سال یعنی از سال 1823 تا 1852 در آن باران نبارید.
پدر کویرشناسی ایران افزود: در کشور افزایش بیابان از نوع خالی شدن روستاها است و اکنون بیش از 90 درصد روستاهای یزد در حال خالی شدن هستند که به بیابان اضافه می شوند.
وی ادامه داد: همچنین از بین بردن جنگل ها، چرای بی رویه دام، انواع لوله کشی ها، معدنکاری و جاده کشی برخی از اقداماتی است که توسعه بیابان زایی را افزایش می دهد.
کردوانی گفت: در دشت تهران تا قم از آب های زیر زمینی استفاده می کنند، زمانی سطح آبهای زیر زمینی در آنجاها 10 تا 20 متر بود اما امروزه شاهد حفر چاه هایی با عمق بیش از 500 متر هستیم که این مساله به پایین رفتن آبهای زیر زمینی کمک می کند و در این صورت دیگر ریشه گیاهان به آب نمی رسد و دشت به مرور خشک و خالی از پوشش گیاهی می شود.
وی با بیان اینکه 90 درصد مشکلات کم آبی کشور از چاه است افزود: همچنین احداث سدها موجب خشک شدن تالاب ها شده است که به منشاء گرد و غبار تبدیل شده اند، کاشته نشدن وسعت زیادی از زمین ها به علت کم آبی علت دیگر این مشکل است، به عنوان مثال حدود 100 هزار هکتار زمین در اطراف اصفهان به علت کم آبی کاشته نمی شود که به مرور به بیابان تبدیل خواهند شد.
کردوانی ادامه داد: همچنین در خوزستان گازهایی که از مشعل ها می سوزند علاوه بر آلودگی هوا موجب خشک شدن گیاهان نیز می شوند زیرا گرد و غبار ناشی از سوخت بر روی گیاهان می نشیند و مانع تنفس آنها می شود.
*** نادرست بودن مدیریت منابع آبی کشور
وی تاکید کرد: مدیریت منابع آبی در کشور صحیح نیست، در شهر کمبود آب احساس نمی شود اما از طرف دیگر روستاها به علت کم آبی در حال خالی شدن هستند زیرا آب روستاها را برای شهرها می آورند بدون اینکه به عواقب آن فکر کنند زیرا این منابع به مرور تمام می شوند.
پدر کویر شناسی ایران معتقد است که عوامل بیابانی شدن کشور نسبت به چند سال گذشته تغییر کرده و می گوید؛ در سال های گذشته سوخت حمام ها و منازل از بوته های بیابان و چوب های جنگلی بود اما اکنون به نفت و گاز تغییر کرده است یا اینکه برای ساخت خانه از خشت های مخلوط گل و کاه و علف استفاده می کردند که تمام آنها از بیابان تامین می شدند که علاوه بر نابودی گیاهان، فرسایش را نیز به همراه داشت، اما امروز جای خود را به سیمان و آهن داده اند.
فرسایش خاک در ایران 5 برابر متوسط جهانی است که با کاهش میزان رطوبت فرسایش پذیری خاک بیشتر هم می شود از این رو بیشتر مراتع و دشت های کشور در معرض بیابان شدن قرار دارند.
*** راهکارهای مقابله با بیابان زایی
کردوانی با تاکید بر اینکه برای مقابله با بیابان زایی مالچ پاشی کار نادرستی است زیرا اکوسیستم را تغییر می دهد افزود: مالچ پاشی مضرات زیادی به همراه دارد از جمله اینکه مواد نفتی است و در طولانی مدت آسیب هایی به طبیعت و محیط زیست وارد می کند.
وی گفت: حتی درختکاری هم دیگر جواب نمی دهد زیرا آب به اندازه کافی برای آبیاری نهال ها وجود ندارد و حتی بعد از دوره آبیاری دستی، سطح آبهای زیر زمینی به حدی پایین رفته که دیگر ریشه گیاهان به آب نمی رسد.
کردوانی تاکید کرد: باید قدر داشته های خود را بدانیم و برای حفاظت از آنها با روشی علمی و اصولی پیش رویم در غیر اینصورت در زمان کوتاهی همه را از دست خواهیم داد.
