ناشناخته‌های خونگرم خلیج‌فارس و دریای عمان
خوشبختانه در سال‌های اخیر فعالیت‌هایی هرچند محدود از جانب کارشناسان ایرانی در این راستا صورت گرفته که در ادامه شما را با یک نمونه از آنها آشنا خواهیم کرد:
چرا آبزیان خلیج‌فارس و دریای عمان را نمی‌شناسیم؟
متاسفانه اهمیت آبزیان و سلامت آنها نه‌تنها از نظر زیستی بلکه حتی از منظر اقتصادی هم آنطور که باید در منطقه خلیج‌فارس و دریای عمان شناخته نشده است. نباید فراموش کرد که اشتغال‌زایی و موفقیت فعالیتهای اقتصادی گوناگون دریایی بالاخص بهره‌برداری بهینه و پایدار از ذخایر آبزیان در هر اکوسیستم آبی اساساً متکی بر شناخت آن اکوسیستم است یعنی فرضاً تنها زمانی می‌توان با اطمینان از بهره‌وری اقتصادی شیلاتی در منطقه خلیج‌فارس و دریای عمان صحبت کرد که ویژگی‌های زیستی و غیرزیستی، پارامترهای پویایی جمعیت گونه‌های مختلف اعم از قابل صید و غیرقابل صید و حداکثر میزان برداشت مجاز در آن منطقه برآورد شده باشد.
یکی از چالش‌های کنونی آبزیان بالاخص در این منطقه علاوه بر عدم پیوستگی و یا اساساً کم‌رنگ بودن فعالیتهای تحقیقاتی و حفاظتی نهادهای موثر اجرایی از جمله موسسات تحقیقاتی شیلات و سازمان حفاظت از محیط‌زیست، فقدان حساسیت‌های زیست محیطی از جانب جوامع محلی نسبت به ارزش‌های این زیستمندان است. به دام افتادن اتفاقی در تورهای صیادی و برخورد با پره شناورها دو مورد از شایع‌ترین دلایل به گل نشستن پستانداران دریایی در این منطقه است که در عین حال حساس‌سازی و ارتقای سطح آگاهی جوامع محلی را نیز می‌طلبد.
یکی از چالش‌های کنونی آبزیان بالاخص در این منطقه علاوه بر عدم پیوستگی و یا اساساً کم‌رنگ بودن فعالیتهای تحقیقاتی و حفاظتی نهادهای موثر اجرایی از جمله موسسات تحقیقاتی شیلات و سازمان حفاظت از محیط‌زیست، فقدان حساسیت‌های زیست محیطی از جانب جوامع محلی نسبت به ارزش‌های این زیستمندان است.
امداد و نجات پستانداران دریایی در ایران
شواهد تجربی نه‌تنها در جهان بلکه حتی در ایران نشان می‌دهد که مهمترین گام‌ها را در راستای حفاظت از حیات‌وحش اعم از گونه‌های خشکی‌زی و آبزی اغلب سازمان‌های غیردولتی و البته با مشارکت خود مردم محلی برداشته‌اند. انجمن «طرح سرزمین» یکی از سازمان‌های غیردولتی و فعالی است که از سال ۱۳۸۶ تاسیس و تاکنون گامهای موثری را در راه حفاظت از پستانداران دریایی برداشته است. این انجمن کار خود را بر روی پستانداران دریایی با یک شبکه آزمایشی موسوم به «شبکه به گل نشستن پستانداران دریایی در جزیره قشم» آغاز کرد و سپس با بهره‌گیری از تجارب بدست آمده و همکاری معاونت دریایی سازمان محیط‌زیست توانست نخستین «شبکه ملی امداد و نجات پستانداران دریایی» را در ایران به سرانجام برساند.
دکتر آدا ناتولی فارغ‌التحصیل دانشگاه دورهام و مدیر علمی پروژه مطالعاتی حفاظت از دلفین‌ها در کشور امارات، دکتر ریما جابادو موسس و مدیر ارشد پروژه الاسمو (پروژه تخصصی مطالعه بر روی کوسه‌های خلیج فارس) و دکتر روبرت بالدوین عضو هسته مرکزی تیم تحقیقاتی یورکا یا همان انجمن مطالعاتی و حفاظتی اقیانوس هند از جمله متخصصان برجسته فعال در منطقه هستند که پژوهشگران انجمن طرح سرزمین سابقه همکاری و ارتباط اطلاعاتی نزدیک با آنها دارند. دکتر ناتولی در تشریح اهمیت شکل‌گیری چنین تیم‌های تحقیقاتی در منطقه خلیج‌فارس و دریای عمان می‌گوید: «من باور دارم که ارتباط و همکاری، راه رسیدن به موفقیت و دستاوردهای بزرگ است لذا همکاری با تیم‌های پژوهشگر از جمله تیم ایرانی فرصتی بسیار مغتنم در این عرصه است. از طریق همکاری و تبادل اطلاعات می‌توان نه‌تنها تجارب و دانسته‌ها را از وضعیت گونه‌های مختلف منطقه ارتقاء بخشید بلکه حتی می‌توان طرح‌های پیشگامانه بیشتری را هم راه‌اندازی کرده و به پیش برد.»
یک گونه منحصربفرد در آب‌های ساحلی پارک ملی دریایی دیر نخیلو
پروژه بررسی پراکنش و برآورد جمعیت دلفین‌های گوژپشت اقیانوس هند بعنوان یک گونه آسیب‌پذیر در پارک ملی دیر نخیلو یکی دیگر از پروژههای این سازمان غیردولتی است. حامد مشیری مدیرعامل انجمن طرح سرزمین، رمز موفقیت پروژههای حفاظتی و مشارکتی از این دست را در استمرار آنها عنوان کرده و می‌گوید: «در تازه‌ترین کار تحقیقاتی که از اسفند سال ۹۲ آغاز شده، بررسی جمعیت یک گونه آسیب‌پذیر از دلفین‌ها موسوم به دلفین‌های گوژپشت را در دستورکار قرار داده‌ایم. تیم تحقیقاتی پروژه هر ماه به مدت یک هفته در منطقه پارک ملی دریایی دیر نخیلو مشغول کارهای تحقیقاتی است. ما از جمعیت گونه مذکور عکسبرداری می‌کنیم تا بتوان افراد را شناسایی کرد و در عین حال بررسی تهدیدات و آموزش جامعه محلی بالاخص کودکان را هم در برنامه داریم. در این مدت ۳۷۰ دانش‌آموز (۴ دبستان و ۱ دبیرستان) تحت پوشش اطلاع‌رسانی قرار گرفته‌اند. در کنار اینها چاپ مقالات علمی، بروشور و کتاب حتی کتابهای کودکان و نوجوانان در دست‌کار است.»
نازنین محسنیان کارشناس‌ارشد انجمن طرح سرزمین که از سال ۸۹ تاکنون سمت محقق ارشد و مسوول هماهنگی‌های این پروژه را برعهده داشته، در صحبت‌هایش به برقراری ارتباط هرچه بیشتر مثبت با جامعه صیادی اشاره کرده و می‌گوید: «جای خوشوقتی است که نگاه اغلب صیادان به دلفین‌ها خیلی مثبت است، از آنجایی که دلفین‌های گوژپشت نزدیک به ساحل زیست می‌کنند لذا معمولاً کمتر هم در تورها گیر می‌کنند ولی با این وجود این امر سابقه داشته. حتی مواردی هم داشتیم که صیادان محلی دلفین‌ها را به ما نشان داده‌اند در نتیجه همیشه از تعامل با صیادان استقبال کرده و خواهیم کرد. هدف اصلی ما گام به گام جلو رفتن است یعنی بتوانیم از طریق اطمینان‌سازی صحبت‌های آنها را بشنویم. یک نکته خیلی جالب این است که ما تا الان حتی یک نمونه کتاب فارسی کامل هم پیدا نکرده‌ایم که معرف همه نوع ماهیانی باشد که در این منطقه صید میشود (نام محلی و فارسی با توضیحات گونه) و این مساله بخوبی فقدان اطلاعات را نشان می‌دهد.»
اهمیت طرح‌های حفاظتی از منظر جهانی
برنامه سفرهای تحقیقاتی این تیم کاملاً ایرانی بدین شکل است که در هر سفر یک هفته‌ای ۴ الی ۵ روز را در خود دریا سپری می‌کنند اما اگر برنامه، مشارکت با جامعه محلی را ایجاب کند آنگاه تیم به دو دسته تقسیم میشود: یک گروه در ساحل و گروه دیگر در خود دریا مشغول بکار می‌شوند.
انجمن‌های باسابقه زیست‌محیطی در حال حاضر در تلاش هستند تا با کاهش وابستگی بالاخص به بخش‌های دولتی یا حتی مجموعه کمک‌های کوچک تسهیلات زیست‌محیطی جهانی از نیروهای داوطلب و بخش خصوصی بیشتر کمک بگیرند.
شناسایی گونه‌های جدید در هر منطقه بدون‌تردید یکی از مهمترین دستاوردهای هر پروژه تحقیقاتی است. تاکنون در کلیه منابع پستانداران دریایی تنها به این مساله اشاره می‌شد که دلفین گوژپشت ایران از نوع ایندوپسیفیک (Sousa chinensis) است اما عکس‌ها و مطالعات چند ساله کارشناسان ایرانی انجمن طرح سرزمین که در عین حال با تایید کارشناسان خارجی همراه شد، شناسایی گونه دلفین گوژپشت اقیانوس هند (Sousa plumbea) را به دنبال داشت. چنانچه هم‌اکنون در یکی از معتبرترین منابع یعنی کتاب «پستانداران دریایی جهان» نوشته جفرسون و همکاران از انتشارات الزویر، عکس‌های انجمن طرح سرزمین در این پروژه ثبت و نام گونه نیز صددرصد به تایید رسیده است.
یکی دیگر از دستاوردهای ثبت و مستندسازی اطلاعات از این دست، کمک به حفاظت موثر از گونه‌های ارزشمند جانوری است. شواهد و مستندات این تیم تحقیقاتی از محل زیست و زادآوری دلفین‌ها بعنوان گونه شاخص منطقه نشان می‌دهد که ۸۰ درصد از محل‌های زیست در داخل مرز کنونی پارک ملی نخیلو نیستند لذا بدیهی است که تغییر در مرزبندی‌های کنونی از الزامات اساسی است. مدیرعامل طرح سرزمین بازخورد جامعه علمی را نه‌تنها در ایران بلکه حتی در نزد محققان خارجی بسیار مثبت ارزیابی کرده و یادآور شد: «کارهای تحقیقاتی همیشه مخاطب خاص خود را دارند. حضور مستمر ما در برنامه‌های تحقیقاتی منطقه سبب شده که هم‌اکنون بسیاری از کارشناسان و متخصصان فعال منطقه از جمله دکتر روبرت بالدوین و دکتر تیم کالینز که بیشتر از ۱۴ سال است در کشور عمان بر روی نهنگ‌ها تحقیق می‌کنند یا خانم دکتر گیل برولیک و بسیاری دیگر ما را می‌شناسند و لذا بالطبع امکان حضور ما در جلسات و گردهمایی‌های منطقه‌ای به طور پیوسته فراهم میشود. این جلسات نه‌تنها برای ما مفید است بلکه باعث شده که اغلب این کارشناسان با دید مثبت به فعالیتهای تحقیقاتی کشورمان نگاه کنند.»
مشارکت همه اقشار جامعه رمز موفقیت حفاظت از محیط‌زیست
یکی از مهمترین دغدغه‌های سازمان‌های غیر دولتی همیشه بحث نحوه تامین اعتبار است. انجمن‌های باسابقه زیست‌محیطی در حال حاضر در تلاش هستند تا با کاهش وابستگی بالاخص به بخش‌های دولتی یا حتی مجموعه کمک‌های کوچک تسهیلات زیست‌محیطی جهانی از نیروهای داوطلب و بخش خصوصی بیشتر کمک بگیرند. مدیرعامل انجمن طرح سرزمین از حمایت مدیرکل استان بوشهر و معرفی انجمن به یکی از صنایع زیرمجموعه منطقه ویژه پارس جنوبی بعنوان یک فرصت یاد کرده و می‌گوید: «حمایت سازمان حفاظت محیط‌زیست در جای خود می‌تواند متضمن موفقیت خیلی از پروژههای تحقیقاتی در این عرصه باشد ولی مساله اینجاست که وقتی با همکاری و حمایت بخش خصوصی همراه می‌شوید، موفقیت و انجام کار هم به نوعی تضمین میشود. معمولا این سوال پیش می‌آید که حضور و حمایت بخش خصوصی چرا صورت می‌گیرد؟ اول اینکه در دنیای صنعتی امروز توجه به مسئولیت‌های اجتماعی یکی از ارکان و ملزومات برای یک صنعت موفق می‌باشد و از سوی دیگر مشارکت در این گونه برنامه‌های حفاظتی برای خود پرسنل و مدیران آن شرکت ایجاد جذابیت می‌کند و به مرور باعث ارتقای سطح آگاهی آنان و در نهایت زندگی مسئولانه‌تر در میان آنها میشود. پس ادامه این حمایت به مرور برای بخش خصوصی خیلی مهم میشود. این مساله نقش بسیار اساسی در فرهنگ‌سازی و مشارکت اجتماعی دارد و به همین دلیل است که تجربه به ما نشان داده که می‌توان از آحاد گوناگون جامعه و علاقه آنها به محیط‌زیست به بهترین شکل ممکن استفاده کرد. محیط‌زیست میراث ملی ماست و لذا بدیهی است که یک گروه خاص نمی‌تواند در حفاظت از محیط‌زیست به موفقیت برسد مگر آنکه همه اقشار آن جامعه با هم همراه شوند.»
