آغاز به کار دستگاه هسته‌ای تشخیص سرطان تا ۹ ماه آینده

از حیث مهم بودن تولید سیکلوترون کوچک در کشور، به سراغ دکتر حسین آفریده، مجری طرح کلان ملی «طراحی و ساخت سیکلوترون کوچک» رفتیم تا از آخرین وضعیت این طرح کلان ملی مطلع شویم.

* آقای دکتر آفریده از آخرین وضعیت ساخت سیکلوترون کوچک بفرمایید؟

حدود یک ماه پیش وارد عملیات ساخت سیکلوترون کوچک ۱۰ مگا الکترون ولت شدیم. این سیکلوترون از قسمت های مختلفی از جمله چشمه یونی، مگنت، کاواک، سیستم خلاء و سیستم تقویت کننده RF تشکیل شده است که هریک از این اجزا وظیفه ای برعهده دارد  .اکنون قسمت اعظم ماشین که شامل مگنت، یوک، سیم پیچ و جک ها می شوند در حال ساخت  هستند.

مگنت که امکان چرخش ذره در سیستم را فراهم می کند و کاواک که وظیفه انرژی دادن ذره را بر عهده دارد، دو قطعه اصلی سیکلوترون به شمار می روند. این دو قطعه وظیفه اصلی سیکلوترون کوچک را ایفا می کنند.

در حال حاضر قراردادهای این دو قطعه بسته شده است و می توان گفت که عملا با ساخت مگنت و کاواک هشتاد در صد ماشین را ساماندهی کرده ایم.

*می توان پیش بینی کرد که چه زمانی این قطعات بر روی یکدیگر سوار می شوند؟

سرهم بندی این قطعات نیاز به زمانی ۶ ماهه دارد. یعنی تا شش ماه آینده قسمت های عمده ماشین آماده می شوند و به قطعیت می توان گفت استارت اولیه ماشین تا ۹ ماه دیگر زده می شود. امیدواریم که بتوانیم اولین خروجی را در این زمان بگیریم.

*در مورد کاربردهای این دستگاه توضیحاتی دهید. چرا طراحی و ساخت آن در کشور از اهمیت بالایی برخوردار است؟

کار اصلی این دستگاه تشخیص بیماری به ویژه سرطان است. تصویربرداری به روش PET یکی از روش های تشخیص است. در این روش تصویر با دقت و کیفیت بالا و نویز (اختلال) بسیار اندک در اختیار متخصصان بیمارستانی قرار می گیرد.  این روش تشخیصی، قادر به تهیه و ارائه اطلاعات داینامیک است به طوریکه برای مثال، اگر بیمار در کما باشد تصویربرداری PET به ما نشان می دهد که فرد بیمار شاد یا غمگین است و اینکه چه شرایطی دارد.

برای انجام تصویربرداری به روش PET باید یک نوع رادیو دارو به بدن فرد بیمار تزریق شود که این رادیوداروها توسط دستگاه سیکلوترون تولید می شود. این دستگاه به تولید داروی SDG می پردازد که بیمار مشکوک به سرطان با مصرف این دارو، آماده تصویربرداری PET برای تشخیص بیماری می شود.

از آنجا که نیمه عمر رادیو داروهایی که تولید می شود بسیار کوتاه است، دستگاه سیکلوترون حتما باید در بیمارستان باشد تا بتواند در کنار دستگاه PET قرار گیرد و در زمان نیاز، رادیو دارو را در همان جا تولید و برای مصرف عرضه کند به همین دلیل تولید آن در کشور ضروری است.

* تاکنون چه میزان بودجه برای این طرح اختصاص داده و این بودجه از کجا تأمین شده است؟

تاکنون برای طراحی، طراحی مهندسی و بخشی از ساخت سیکلوترون سه میلیارد تومان دریافت کرده ایم و این بودجه از سوی شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری تامین شده است.

البته منتظر هستیم تا مابقی بودجه این طرح کلان ملی را از سازمان انرژی اتمی یا همان دستگاه اجرایی دریافت کنیم. در صورت دریافت بودجه کامل می توانیم نیاز کشور را برطرف کنیم.

می توان گفت به تعویق افتادن این طرح کلان ملی، به دلیل عدم دریافت بودجه بوده است. برای خرید یک دستگاه سیکلوترون کوچک معمولا  ۳ تا ۴ میلیون دلار نیاز است و ما وقتی اولی را بسازیم می توانیم با قاطعیت بگوییم که دومی را چهل درصد قیمت نمونه خارجی می سازیم.

*طبق گفته های شما با ساخت سیکلوترون کوچک ۱۰ مگا الکترون ولتی می توان نیاز کشور را برطرف کرد، آیا پیش بینی شده که به چه تعداد از این دستگاه نیاز داریم؟

طبق برآوردی که وزارت بهداشت داشته، اعلام شده که بیمارستان های کشور به ۷۰ دستگاه سیکلوترون نیاز دارند. البته دو نمونه خارجی این دستگاه در بیمارستان مسیح دانشوری و بیمارستان رضوی مشهد نصب و راه اندازی شده است. همچنین دستگاه دیگری از خارج کشور برای بیمارستان شریعتی خریداری شد که از همان ابتدا در گمرک آسیب دید و همچنان بلااستفاده مانده است.

وزارت بهداشت تشخیص می دهد که  این سیکلوترون ها در کدام بیمارستان ها مستقر شوند ولی عمدتا این دستگاه در تهران و کلان شهرها استقرار می یابد.

ما می توانیم در صورتی که بودجه ها به موقع تامین شود، سریعا نیاز کشور را بر طرف کنیم. البته همزمان می توانیم هم نیاز کشور را برطرف کنیم و هم صادرات داشته باشیم.

* برای صادرات این فناوری چه پیش شرطهایی باید در نظر گرفته شود؟

باید یک شرکت دانش بنیان تاسیس کنیم تا بتوانیم تولید انبوه و صادرات را به راحتی انجام دهیم.

*با اشاره به اینکه اکنون نمونه های خارجی این دستگاه در کشور وجود دارد، آیا سیکلوترونی که در داخل تولید می شود مزیت هایی نسبت به سیکلوترون خارجی دارد یا خیر؟

سیکلوترونی که طراحی کرده ایم مزیتی نسبت به نمونه های خارجی ندارد. ولی همین که توانسته ایم دانش فنی آن را در بالاترین سطح علمی و فنی بدست آوریم، موضوع خیلی مهمی است.

البته تمام سعی ما بر این است که در حد نمونه خارجی سیکلوترون را بسازیم، به همین دلیل از فناوری های روز دنیا در ساخت آن بهره برده ایم.

*آیا همزمان با این طرح، طرح دیگری را در دست طراحی و ساخت دارید؟

همزمان با ساخت سیکلوترون ۱۰مگا الکترون ولتی، طراحی سیکلوترون با انرژی  ۱۸ میلیون الکترون ولت را آغاز کرده ایم. البته این طرح کلان ملی جداگانه نیست ولی کلان تر است.

انرژی این دستگاه به طبع بیشتر از ۱۰ مگا الکترون ولت است. این طرح را هم از یک سال پیش آغاز کرده ایم.

* از آنجا که ساخت سیکلوترون در کشور نشان از رشد و بالندگی در علم هسته ای دارد، می توانید بگویید که پس از توافقات هسته ای برای دانش هسته ای و تحقیقات در این زمینه چه اتفاقاتی می افتد؟

توافقات هسته ای امکان رفتن به آزمایشگاههای بین المللی را فراهم می کند. پس از توافقات می توانیم در پروژه هایی مانند «ایتر» و «گداخت» مشارکت کنیم. در حال حاضر در این پروژه همه کشورها حضور دارند به غیر از ایران که توافقات هسته ای باعث می شود دانشمندان ایرانی به صورت مستمر با این پروژه ها همکاری کنند و از این طریق در این دانش به روز می شوند.

همچنین با وجود اینکه ایرانی ها در «سرن» که یک مرکز تحقیقات بزرگ است، حضور دارند ولی بازیگر اصلی نیستند. توافقات هسته ای می تواند در بهبود حضور فعال ما در این مرکز تحقیقات تاثیر بسزایی داشته باشد.

همچنین با توافقات هسته ای می توانیم از سیستم های استاندارد الکترونیک هسته ای پیشرفته نیز استفاده کنیم. در واقع توافقات می تواند بستر ساز خوبی برای تحقیقات هسته ای باشند. البته درست است که در بعضی جاها محدود شده ایم ولی با توافقات هسته ای راههای جدیدی در کشور باز می شود که در توسعه کشور، توسعه صنعت و…  نقش داشته باشد.

با توافقات هسته ای، ما تبدیل به بازیگر اصلی پروژه های گداخت، ایتر، سرن و هر آزمایشگاه بزرگ ملی دیگر می شویم.با ایجاد زمینه انجام تحقیقات مشترک به دانشمندان ایرانی فرصت داده می شود تا در توسعه و آبادانی کشور نقش کلیدی تری ایفا کنند.