گزارش تصویری و تحلیل فنی بقعه سید رکن الدین

بنای تاریخی بقعه سید رکن الدین دارای گنبدی  زیبا با نقوشی به رنگ های لاجوردی و فیروزه ای  و ایوان ورودی منفردی است که از طریق صحن حیاط مانندی ورود به آن امکان پذیر می شود. بنا از داخل چهار ضلعی است که دیواره آن تماماً  با تزئینات نقاشی بر روی گچ تزئیین شده است. در هر ضلع دیوار ها سه قاب بزرگ کار شده است. در ورودی در قسمت شمالی است که در میان قاب وسطی قرار گرفته و در مقابل آن یعنی در ضلع جنوبی، محرابی دیده می شود.  در وسط بنا و متمایل به در ورودی صندوق مستطیل شکل ضریح واقع شده است. نقشه بنای باقی مانده عبارت است از مربعی با ابعاد داخلی 82/11 متر که ضخامت دیوارهای آن نیز 4/1 متر است.

بر فراز بقعه ، گنبدی روی ساقه  و دوره پاکار ایجاد شده است. کاشی کاری سطح خارجی گنبد، از آثار سال های اخیر است اما به استـناد کتاب تاریخ یزد مشخص می شود که این گنبد در اصل با کاشی سبز و به صورت سراسری پوشیده شده بود. این گنبد از نوع دو پوسته پیوسته بوده  و روی چهار فیلپوش  و شکنج های  رسمی و  دوال و رف  بنا نهاده شده است.

بر فراز بقعه ، گنبدی روی ساقه  و دوره پاکار ایجاد شده است. کاشی کاری سطح خارجی گنبد، از آثار سال های اخیر است اما به استـناد کتاب تاریخ یزد مشخص می شود که این گنبد در اصل با کاشی سبز و به صورت سراسری پوشیده شده بود. این گنبد از نوع دو پوسته پیوسته بوده  و روی چهار فیلپوش  و شکنج های  رسمی و  دوال و رف  بنا نهاده شده است. سردر ورودی بقعه از جهت شمال دارای  کتیبه ای از گچ بوده  که مقدار کمی از آن باقی مانده است. این کتیبه دو ردیف  نوشته به خط کوفی داشته  و قسمت زیرین آن دارای پس زمینه تزئینی گل و بوته بوده است. دونالد ویلبر، معمار و شرق شناس شهیر آمریکائی که مطالعات ارزشمندی در زمینه آثار معماری ایران در قرون میانی اسلامی انجام داده است ،تاریخ این کتیبه را سال 725 هجری قمری   ثبت کرده  است.  بناهای  مختلفی ، بقعه را در میان گرفته  که احتمالاً برخی از آن ها باید  روی دیوارها و پایه های  واحدهای وابسته به بقعه یا مدرسه اصلی  ساخته شده باشند. در نمای شمالی ساختمان  هنوز بخشی از نما سازی اصلی بنا  با وجود آسیب های بسیار هنوز وجود دارد.

داخل بقعه از نظر فراوانی تزئینات یکی از پرکار ترین نمونه های موجود در دوره ایلخانی و ابنیه متعلق به قرن هشتم  به شمار می رود . در هر ضلع ، سه طاقنما ، یکی بزرگ در وسط و دو تا کم عرض  در طرفین آن با قوس های تیزه دار  طرح شده اند.  بالای تیزه طاقنماها، یک کتیبه گچبری پهن دور تا دور روی چهار ضلع  نقش بسته است که در آن سوره یس تا آخر آیه 13 به خط ثلث خوانده می شود. داخل طاقنماهای هر یک از اضلاع چهارگانه، نقوش ترنج و در زیر تیزه قوس آن ها تزئینات مقرنس گونه وجود دارد.  نقاشی روی  دیوارها که بسیار آسیب دیده اند به رنگ های آبی، سبز، قهوه ای و طلائی  انجام شده و گچبری ها از برجستگی بسیار کمی برخوردار  هستند . در مقرنس کاری زیر تیزه طاق نماها چنان کار شده که گویی مقرنس ها برجسته هستند. شدت تزئینات به حدی است که  به اعتباری جنبه های معماری بنا را تحت تاثیر قرار داده است.

محراب  بنا نیز دارای تزئینات چشمگیری است و در قسمت بالا و در زیر تیزه قوس آن ها تزئینات مقرنس گونه ای دیده می شود. از ویژگی های این محراب ، وجود حاشیه پهن کتیبه در سه جانب آن است  که در آن سه کتیبه در یک حاشیه جا داده شده است:

یکی به خط ثلث و به گونه دو رویه شامل سوره انسان ، دیگری  کتیبه کوفی دورویه از آیات قرآنی  و سرانجام تکرار عبارت " الملک لله  " به خط کوفی ریز.

در بالای کتیبه کمربندی ثلث ، بخش کاربندی  زیر گنبد شامل چهار فیلپوش است. داخل فیلپوش ها که به صورت دو مثلث چسبیده به هم  نموده شده اند بخشی از آیه 137 سوره بقره با مضمون : « فسیکفیکهم الله و هو السمیع العلیم » به خط کوفی تزئینی  با ترکیبی زیبا که ترنج گونه ترسیم شده، نقش اندازی شده است.  در بالای فیلپوش  ها و شکنج های میانشان بخش دوم کاربندی زیر گنبد مرکب از شانزده طاق گونه قرار گرفته که درون  آن ها ، طرح های زیبایی از خط  کوفی پیچ دار تزئینی شامل عبارات :

« القدرةلله ـ القوت لله ـ الحکمة لله ـ السلطان لله ـ القضا لله ـ الکرم لله ـ المنةلله ـ العزة لله ـ الشکر لله  و الملک لله » نقش بسته است. در بالای این قاب های تزئینی، در ساقه گنبد کتیبه کمربندی به خط کوفی تزئینی  شامل سوره فتح  تا آخر آیه پنجم طرح شده است.  زیر سقف گنبد نیز شمسه زیبایی با شعاع های تزئینی  خوش نقشی  زینت یافته است. پیرامون شمسه را دوازده ترنج  لاجوردی رنگ  فرا گرفته که  یک در میان داخل آن ها  و به خط ثلث  سوره تین  و به خط کوفی سوره اخلاص نوشته شده است. در راس گنبد از داخل نیز نقش یک ستاره داوود دیده می شود .

احمد کاتب در مقالت هشتم کتاب تاریخ جدید یزد که یکی از مهمترین منابع بررسی عصر تاریخی یزد در دوره اسلامی محسوب می شود، در مورد این بنا چنین می نویسد:

 «  بانی مدرسه و رصد ( خانه ) مولانای اعظم سعید رکن الحق و الدین محمد بن نظام الحسینی است و او سلطان  سادات و اهل عمایم بوده  و خیرات او بیرون از حصر است. و این عمارت بر علو همت او دال است. درگاه رفیعش  رشک معموره آفاق و جفت مناره او به اقامت در روی زمین طاق است، ا ندرون مدارسش از عمارت گنبد و صفه ها و سراچه های جهانی معمور ، رصد  وقت  و ساعتش آسمانی پر نور ، تمام اوضاع و ادوار فلکی درو مبین مصرع :

آسما نی است مشکـل شده بر روی زمین

دیده ا ولوالابصار در او حیران و عقل اولوالالباب  در وضع بنای او سرگردان ……

… در مقابل درگاه مدرسه دو مناره بر دو گوشه ایوان او نهاده ، و بر یک منقار  مرغی از مس  ساخته  و از هر طرف که آفتاب بر می آید آن مرغ روی به آفتاب دارد و می گردد و بر مناره دیگر علمی هنگام پنج وقت  که طبل زده می شود بر می آید و بر سر آن مناره در میان رصد، چرخی  چوبین منقش ساخته  ……

… و در اندرون رصد  تنوره ای دو بالای آدمی از مس ساخته  و هر روز  پر از آب می کنند  و لنگری مسین بر زنجیری بسته  بر روی آب آن تـنوره است و در پائین آن تـنوره اسطرلاب روئین ساخته  و از عضاده و مری  آن آبی از ثقبه بیرون می آید و هرچند آب آن تنور  کم می گردد  آن لنگر  فرو می نشیند  و تمام عمل بدان  است  و طاس کوچک  چون جام آویخته نشان  دقیقه است که هر دقیقه  میلی بر آن جام خورده می شود  و آوازی می کند.  و در پای ( پایین ) چرخ رصد پنجره چوبین  به معقلی چوبین درهم کرده  و از آن پنجره چنین بیرون می آید :

« مصتنبطه صنعة هذه الساعات  العبد الفقیر  الی الله الخلیل  ابی بکر بن محمد خلیل غفر الله له بالخیر »

 و اتمام این رصد در سال خمس  و عشرین  و سبعمائه (785) بود. در جنب مدرسه ، مسجد عالی به کاشی تراشیده و درگاه عالی بر آن  نهاده  و آن را بیت الادویه نام نهاده  و مقابل مسجد  چاه آب سرد  و درگاه به کاشی تراشیده  و بر ساحت درگاه از سه طرف موقوفات مدرسه مسطور کرده و کتب خانه عالی سه هزار کتاب  در هر فن پرداخته . و راویان ثقاة گویند که چون  سید رکن الدین  این مدرسه بنا کرد  و حکومت یزد اتابکان داشتند ، اتابک یوسف شاه حسد برد  که در جنب  «  صفوتیه » که او را مدرسه محمود شاهی  خوانند سید چنان مدرسه عالی  بساخت و عمارت صفوتیه  را هیچ رونق نماند ….

… و در سنه اثنی و ثـلا ثـین  و سبعمائه (732) وفات یافت  و او را در قبه مدرسه رکنیه نهادند . علیه الرحمة و الغفران و التحیة و الرضوان  »

بقعه تاریخی سید رکن الدین یزد به شماره 246 در فهرست اثار تاریخی ملی ایران به ثبت رسیده است .

گزارش تصویری و تحلیل فنی: احسان محمدحسینی – فاطمه کردی

No tags for this post.