تهرانی ناامن در مقابل سیل

غلامرضا کریم زاده، کارشناس آینده‌پژوهی سازمان نقشه‌برداری کشور با اشاره به پتانسیل سیلابی شدن شهر تهران گفت: تهران بزرگ در دامنه جنوبی کوه‌های البرز مرکزی واقع شده است، توسعه فیزیکی سریع تهران در پنج دهه اخیر، آن‌هم تا ارتفاع بیش از 2000 متری، موجب افزایش سطوح نفوذ ناپذیر شده است.
وی افزود: آمارها نشان می‌دهند که تعداد حوادث سیل در شهر تهران در چند دهه اخیر رو به افزایش بوده است، هرچند وجود حوضه‌های آبریز شمالی – جنوبی (به سمت محدوده شهری)، شیب تند مناطق شمالی تهران، اختلاف ارتفاع حدود 700 متر بین شمال و جنوب تهران و رواناب‌های ناشی از بارش در ارتفاعات شمالی عوامل عمده وقوع سیلاب را تشکیل می‌دهند ولی به هم خوردن سیستم زهکشی شهر تهران به دلیل اجرای برخی از طرح‌ها مانند سیل‌‌برگردان غرب و تونل‌های زهکشی مرکز شهر، تسطیح زمین برای ساخت‌وساز و همچنین اجرای بزرگراه‌های متعدد در امتداد شرقی- غربی که قطع‌ کننده زهکش‌های عمده شهر هستند، بر شدت سیلاب‌های شهری تهران می‌افزاید.
وی ادامه داد: نتایج یک پژوهش که با همکاری محققان دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی و گروه برنامه‌ریزی شهری دانشگاه امام حسین (ع) انجام شد نشان می‌دهد بخش‌های وسیعی از پایتخت به‌ویژه مناطق 10، 17، 8 و 11 از توان آب‌گذری پایینی برخوردارند و در برابر سیلاب‌های شهری آسیب‌پذیر هستند.
به گفته وی، بر اساس این بررسی، تراکم جمعیت، بافت فرسوده، کاربری اراضی، فاصله از پل (با توجه به تاثیر آب‌گرفتگی دهانه پل‌ها در هنگام بارش‌های شدید) شیب زمین و تراکم شبکه آبراهه از متغیرهایی هستند که بیشترین وزن را در آسیب‌پذیری ناشی از سیلاب‌های شهری در کلان‌شهر تهران دارند.
وی گفت: این محققان دریافته‌اند که آسیب‌پذیرترین بخش‌های شهری بر بافت‌های فرسوده با تراکم جمعیتی بسیار بالا منطبق هستند، بافت‌های ریزدانه ناپایدار در کنار تخریب مسیل‌های عمده انتقال رواناب در بخش‌های جنوبی، مرکزی و شرقی شهر تهران می‌تواند از علت‌های اصلی آسیب‌پذیر بودن این بخش‌ها در مقابل سیلاب باشد.
وی بیان کرد: در همین رابطه، دکتر مقیمی عضو هیات علمی دانشکده جغرافیای دانشگاه تهران اعلام کرده بود که تهران پتانسیل سیلابی شدن را دارد. حوضه‌های آبریز تهران را می‌توان به دو دسته کلی گروه‌بندی کرد؛ حوضه‌هایی که رواناب‌های آن از ارتفاعات شمال ‌غرب (مناطق 2 و 5 شهرداری) سرچشمه می‌گیرند و حوضه‌هایی که منشأ رواناب‌های آن ارتفاعات شمال‌شرق تهران(مناطق 1 و 4 شهرداری) هستند.

حوضه‌های آبخیز مهم تهران کدامند؟
حوضه کن: رودخانه کن به طول تقریبی ٣٣ کیلومتر از دامنه‌های قله توچال واقع در شمال شهر تهران سرچشمه می‌گیرد. حوضه آبریز برون‌شهری این رودخانه با مساحت تقریبی 220 کیلومترمربع به حوضه‌های آبریز رودخانه شهرستانک از شمال، هفت‌چشمه از غرب و حوضه آبریز رودخانه‌های حصارک، فرحزاد و درکه از شرق محدود می‌شود. در روز یکشنبه 28 تیرماه 1394 وقوع توفان و رگبار شدید در شهر تهران موجب بروز سیلاب شدید و تلفات جانی و مالی در رودخانه کن و سرشاخه‌های آن شد، بوستان جوانمردان ایران یکی از مکان‌های تفریحی شهر تهران در ادامه رود دره کن است که در مرز میان مناطق 5 و 22 شهرداری تهران احداث شده ‌است.
حوضه حصارک: حوضه آبخیز حصارک، حوضه‌ای کوهستانی در شمال غرب استان تهران است، این حوضه از غرب به حوضه آبخیز کن و از شرق به حوضه آبخیز فرحزاد محدود می‌شود و مساحت آن 13.87 کیلومترمربع است. رودخانه حصارک مسیل اصلی این منطقه است که از کوه بندعیش به ارتفاع 2766 متر سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از روستای حصارک در امتداد جنوب از اراضی شهران و جنت‌آباد و بزرگراه آیت‌الله کاشانی می‌گذرد. این رودخانه در محل اتوبان تهران – کرج به مسیل برگردان غرب می‌ریزد و در نهایت به رودخانه کن می‌پیوندد. از نظر آب‌شناسی، رودخانه حصارک دارای دو شاخه اصلی به نام‌های چپ دره و دو چناران است که یک یال اصلی به ارتفاع حداکثر 2405 متر در وسط آن قرار دارد.
 حوضه فرحزاد: حوضه فرحزاد مربوط به روددره‌ فرحزاد است که در بالادست شهر تهران قرار دارد، با توجه به شرایط حوضه، رخداد سیلاب در آن محتمل است، نقشه‌های پهنه‌بندی خطر سیل‌گیری نشان می‌دهند که نواحی با خطر بسیار بالا در پایین‌دست حوضه و منطبق بر دره اصلی فرحزاد واقع هستند. در این حوضه، مناطق دارای پوشش جنگلی کمترین پتانسیل تولید رواناب را دارند و مناطق شهری پایین‌دست حوضه از بیشترین پتانسیل تولید رواناب برخوردارند.
حوضه درکه: حوضه آبخیز درکه قسمتی از حوضه آبخیز شمال غرب تهران محسوب می‌شود، این حوضه قسمت‌هایی از سیستم هیدرولوژیک درکه از مرز آبخیز در ارتفاعات غرب توچال و شرق امامزاده داوود تا شهر تهران (محل ورودی شهر) را شامل می‌شود، بلندی‌های توچال، کورا، گردرک، درازراه و ارتفاعات دیگر منشأ اصلی جریان‌های سطحی این حوضه هستند.
حوضه آبخیز درکه به‌طور کامل در استان تهران واقع است و بالادست شهر از منطقه ولنجک، بخش اصلی آن را تشکیل می‌دهد. زهکش اصلی آن، رودخانه درکه است. این حوضه از غرب به حوضه آبخیز فرحزاد، از شرق به گلابدره از جنوب به حوضه شهری و بالاخره از شمال به حوضه رود شهرستانک از زیر‌حوضه‌های رودخانه کرج محدود می‌شود، بیشترین رواناب تولیدی حوضه درکه در قسمت پایین‌دست (جنوب حوضه) است که منطقه شهری را دربر می‌گیرد. رودخانه درکه پس از آبیاری اراضی درکه و اوین وارد دشت تهران می‌شود و در امتداد بزرگراه چمران تا گیشا (کوی نصر‌) ادامه می‌یابد. سپس به سمت کانال صادقیه جاری می‌شود و از طریق سیل برگردان غرب به رودخانه کن می‌پیوندد.
حوضه دارآباد: رود‌ دره دارآباد در منتهی‌‌الیه شمال‌شرق تهران قرار دارد و در واقع آخرین دره مشرف به تهران از سمت شمال‌شرق به حساب می‌آید. این رود‌ دره از قله دارآباد و چشمه درازکش سرچشمه می‌گیرد، از داخل روستای دارآباد عبور می‌کند و پس از بزرگراه ارتش (ازگل) در جنوب آن، در کنار بزرگراه امام علی (ع) به‌صورت سرپوشیده جریان می‌یابد. با توجه به وسعت و شکل حوضه آبخیز دارآباد، این حوضه سیل‌خیز است. دارآباد حوضه‌ای باریک و کوچک و دارای آبراهه‌های فرعی با طول کوتاه است. رواناب‌های حاصل از بارندگی در مدت ‌زمان کمی از ارتفاعات طرفین به زهکشی اصلی رسیده، زهکش را پر می‌کنند و موجب سیل می‌شوند. در نتیجه می‌توان گفت در محلی که رودخانه از واحد کوهستان خارج می‌شود خطر سیل وجود دارد.
 حوضه گلابدره: رود‌ دره گلابدره از ارتفاعات کلک‌چال و لزون شرقی سرچشمه می‌گیرد و پس از پیوستن به رود دربند به سمت جنوب شهر حرکت می‌کند. ‌این دره از سمت غرب با امامزاده قاسم (ع) و از شرق با دره دربند همسایه است. در تابستان 1366‌، در مدتی کوتاه سیلابی عظیم در مسیر رودخانه گلابدره و جعفرآباد حرکت کرد و به میدان تجریش رسید.
حوضه دربند: رود ‌دره دربند از ارتفاعات توچال، قله‌چال، برفچال و هومند‌چال سرچشمه می‌گیرد. این رودخانه در قسمت بالادست از چند شاخه مانند رودخانه شیرپلا و رودخانه اوسون تشکیل شده است. این انشعابات پس از تلاقی، مسیل دربند را تشکیل می‌دهند که معمولا دارای آب دائم حاصل از ذوب برف در ارتفاعات کوهستانی است. این مسیل دارای شیب زیاد با بستر عمدتاا سنگی و آبشارهایی در مسیر خود است. زمان تمرکز این رود کمتر از نیم ساعت و شیب ناخالص آن قابل توجه است، رود دربند علاوه بر آبیاری باغات مسیر خود، آب مجموعه سعدآباد را نیز تامین می‌کند.

هشدار نسبت به زمین لغزش‌هایی که پس از سیل ایجاد می‌شوند

یکی از رخدادهای محتمل در پی بارش سنگین و وقوع سیل، وقوع زمین لغزش است، اما آیا مهار این مساله امکان پذیراست؟ دکتر مهدی زارع، عضو هیات علمی پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در این خصوص به ایسنا گفت: مهار زمین‌لغزش‌های بعد از بارندگی‌های سنگین که می‌تواند منجر به سیل‌های زمین‌لغزشی و سیل‌های واریزه‌ای شود، امکانپذیر است و مهمترین کار در این زمینه آن است که ما مداخلات در طبیعت را به حداقل برسانیم.

وی افزود: دستکاری‌هایی که در دامنه‌های شمال تهران روی زمین‌لغزش بزرگ و قدیمی در "حصارک" کن بر روی گسل "شمال تهران" (محل دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات)، شهرسازی و احداث ساختمان‌های بلند مرتبه در محله "باغ شاطر" بر روی زمین‌لغزش "باغ شاطر" (در حدفاصل "دره دربند" و "گلابدره")، و شهرک‌های احداث شده در شمال شهرک محلاتی در شمال شرق تهران بر روی زمین‌لغزش روی گسل شمال تهران، نمونه‌هایی از مداخلات انسانی در دامنه‌ها است که می‌تواند به ناپایداری دامنه منجر شود.

وی بیان کرد: در این شرایط در هر بارش سنگین و احتمال رخداد یک زمین‌لرزه متوسط در هنگام بارش سنگین، می‌تواند به سیلاب‌های واریزه‌ای یا جریانی منجر شود که در دره‌ها (بزرگراه‌های) شمالی-جنوبی تهران می‌تواند جاری شوند.

وی اصلاح بستر رودخانه‌ها را از مهمترین اقدامات در این خصوص دانست و گفت: در این زمینه لازم است اقداماتی نظیر "عریض کردن بستر رودخانه"، "عمیق کردن در اثر لایروبی"، "پاک‌سازی کردن رودخانه از گیاهان و نباتات مزاحم، " تسطیح رودخانه‌ها" و "تخریب بناهای احداث شده در مسیل‌ها و پاک‌سازی تمام مسیل‌های بزرگ و اصلی شهری" را اجرایی کرد.

این محقق پژوهشگاه بین‌المللی زلزله با اشاره به ساخت و ساز در محل‌های سیل‌زده، نکته مهم در این زمینه را اجتناب از ساختمان سازی در محل‌هایی دانست که قبلا در معرض سیل بوده و تخریب شده‌اند عنوان کرد و گفت: انتخاب محل مناسب با مشورت گرفتن از زمین شناسانی که با مخاطرات طبیعی آشنا هستند، برای انتخاب محل‌های مناسب، ضروری است.

وی تاکید کرد: اجتناب از ساخت منازل مسکونی مانند آنچه در "سوادکوه" مازندران، "تهران"، "قم"، "تبریز"، "شیراز" و بسیاری دیگر از مکان‌های دیگر ایران رخ داده و خودداری از تبدیل ساخت تفرجگاه در مسیل رودخانه مانند آنچه در "رودخانه کن"، "فرحزاد"، "دربند"، و "کرج" اتفاق افتاده و می‌افتد، از کارهای مهم دیگر برای بازسازی نواحی سیل زده است.

زارع یادآور شد: علاوه بر آن با نصب سامانه‌های هشدار، پیش از وقوع سیل می‌توان به مردمانی که در منازل بازسازی شده مستقر می‌شوند هشدار داد تا از محل خطر (مسیل رودخانه) فرار کنند (این کار هم اکنون در بسیاری از کشورها مانند ایالات متحده، ژاپن و نیوزیلند) حتی با استفاده از بلندگو در ساعاتی که احتمال می‌رود سیلی در پیش باشد، انجام می‌شود.

No tags for this post.