گزارش تصویری و تحلیل فنی قلعه حاجي آباد بندرعباس

قلعه بر فراز تپه ای نسبتاً کم ارتفاع ولی مسلط بر شهر حاجی آباد و در حاشیه رودخانه ای فصلی که آن را دور می زد ، ساخته شده است .  شکل قلعه چند ضلعی نا منظم است که به طور کلی می توان آن را به یک متوازی الاضلاع تشبیه کرد . در حقیقت شکل پلان قلعه از تلاش معماران آن برای حفظ تراز افقی با تبعیت از توپوگرافی بستر طبیعی قلعه ناشی می شود .

مساحت قلعه در حدود 3075 متر مربع بوده و طولانی ترین باروی آن که در جبهه جنوبی قرار گرفته ، 65 متر و کوتاه ترین بارو که در جبهه شرقی واقع است ، 32 متر طول دارد .

باید متذکر شد که از باروهای قلعه جز در موارد جزئی ، بیشتر در محل اتصال به برج ها ، چیز زیادی باقی نمانده است .  در واقع امروزه از مجموعه ساختارهای معماری قلعه حاجی آباد ، سه برج مدور ، یک برج  مستطیل شکل که احتمالاً ورودی قلعه بوده است و یک عمارت شاه نشین مستطیل شکل باقی مانده است .

عمارت شاه نشین که نام کوشک بر آن نهاده اند ، در ضلع جنوبی قلعه قرار گرفته و به اندازه ای به دیوار باروی جنوبی نزدیک است که به نظر می رسد ، دیوار آن بخشی از دیوار بارو بوده است که احتیاج به بررسی های دقیق تری دارد .

چینه های گلی و خشت ، مصالح اصلی به کار رفته در ساخت بناهای قلعه به شمار می روند و از این رو قلعه را می توان ساختاری خشتی محسوب کرد اما زیر سازی و کرسی چینی این ساختارها با استفاده از لاشه سنگ و ملات گچ نیمکوب صورت پذیرفته است .

در برج ها ، بر فراز کرسی سنگ چین از چینه های گلی برای زیر سازی دیواره ها استفاده شده و در ترازی نزدیک به کف داخلی برج ها ، جایی که فضاهای معماری شکل می گیرند ، از خشت هایی به ابعاد 21×21 سانتیمتر استفاده شده است .

بخش های باقی مانده از دیواره باروها نشان می دهند که بیشتر دیواره ها قطری در حدود 85 سانتیمتر ( به اندازه چهار خشت ) داشته اند . برج شماره یک با یک پشت بند بزرگ خشتی در برابر رانش ناشی از شیب تند تپه محافظت می شود. پلان این برج به شکل مدور است که اکنون قسمت غربی آن به شدت دچار آسیب شده است. این برج همچنین دارای یک پی بزرگ و نسبتاً مرتفع سنگی است  که در بخش جنوبی آن آسیب دیدگی موضعی به چشم می خورد . برج شماره دو ، به دو پشت بند تکیه دارد که این پشت بندها به لحاظ ساختاری ، از پشت بند برج شماره یک متفاوت هستند . به این معنی که پشت بند برج شماره یک کالبدی خشتی دارد ، در حالی که جفت پشت بندهای برج شماره دو از لاشه سنگ با ملات گچ نیمکوب ساخته شده اند . همچنین این پشت بند ها نسبت به ارتفاع برج بلند بوده و از این رو قادر بوده اند تا سطوح فوقانی برج را در نقاط تماس به خوبی محافظت کنند .

برج شماره سه تنها برجی است که آثاری از دروازه در خود دارد. این برج نسبت به برج های اول و دوم دستخوش تخریب های زیادی شده است که به نظر می رسد عدم وجود پشت بند در آن بسیار موثر بوده است. این برج روی بستری از چینه سنگی بنا شده اما بستر سنگی آن به گستردگی برج های شماره یک و دو نیست .  

برج شماره چهار از نظر شکل ظاهری بسیار متفاوت از سایر برج ها است . شکل مستطیلی و گشودگی های متعدد در ساختار آن ، این برج را از برج های دیگر که طرح مدور دارند ، متمایز کرده است به نظر می رسد که این برج کارکردی متفاوت از دیگر برج ها داشته است که احتمال دارد این ساختار نقش ورودی قلعه را ایفا می کرده است. برج شماره چهار دچار تخریب های عمده شده است .ساختمان کوشک یا عمارت شاه نشین به عنوان تنها بنای مسکونی داخل قلعه با ابعادی در حدود 50/11 متر در 50/13 متر با شکلی مستطیلی نمایان می شود.

نقشه کوشک دارای سه قسمت شاخص است : دربخش مرکزی آن سه فضای هم اندازه و مستطیل شکل متصل به هم وجود دارند  در دو طرف این بخش و در جهت عمود بر آن دو اتاق بزرگ مستطیل شکل دیگر ساخته شده که ورودی بنا نیز در اتاق شمالی قرار دارد . شکل پلان و عوارض موجود در دیواره ها ، تقریباً شکی باقی  نمی گذارد که پوشش به کار رفته در اتاق های کوشک ، نوعی از طاق آهنگ بوده است .

قدمت این قلعه تاریخی را می‌توان به قرون میانه و متاخر اسلامی از ایلخانیان تا صفویان نسبت داد . احتمالاً قلعه در زمان صفویان مورد استفاده بوده‌است .

مشهور است که در نزدیکی قلعه درخت خرمایی به ارتفاع 80 متر وجود داشته است و همچنین در نزدیکی قنات حاجی آباد ، آسیاب آبی قرار داشته و محل تجمع اولیه مردم بوده است که به علت خراب شدن آسیاب اکنون به باغ سنگ مشهور است.  

سریر السلطنه در کتاب " اعلام الناس فی احوال بنرعباس " اوضاع حاجی آباد را اینگونه توصیف می کند : « حاجی آباد قریه ای است معتبر ، قلعه ای قدیمی و محکم ، نخلستان زیاد و مزارع فاریاب که از رودخانه سیراب شوند ، 150 خانوار جمعیت شوند. »

برخی از افراد مسن شهر از وجود خندقی صحبت به میان می آورند که گویا روزگاری در پیرامون قلعه وجود داشته اما در بررسی های میدانی و مطالعه نقشه توپوگرافی برداشت شده ، مدرکی دال بر صحت این مدعا به دست نیامد .

در متون تاریخی ردپایی از شهری به نام حاجی آباد در این منطقه به چشم نمی خورد. در حقیقت تبدیل حاجی آباد از روستا به شهر و مرکزیت یافتن آن ، مرهون تاسیس راه آهن در دوره پهلوی اول و متعاقب آن قرارگیری حاجی آباد در حاشیه مهم ترین مسیر مواصلاتی شمال به جنوب بوده است .

از یک جهت  استحکامات قلعه به اندازه ای نیست که ساکنان آن بتوانند در برابر هجوم گسترده مقاومت کنند و از سوی دیگر ، عناصری چون آب انبار بزرگ و فضاهای انبار آذوقه در قلعه به چشم نمی خورد از این رو بسیار بعید است که کاربری قلعه در نقش یک دژ دفاعی تعریف شده باشد. با توجه به پتانسیل های محدود دفاعی قلعه و وجود کاروانسراهای متعدد در مسیر راه های کاروان روی این منطقه ، احتمال استفاده از قلعه به عنوان مقر راهبانان دور از ذهن نیست. قلعه هایی با مختصاتی شبیه این ، به وفور در مناطق مختلف کشور یافت می شوند.

گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی

No tags for this post.