گزارش تصویری و تحلیل فنی مسجد و مناره تاریخی بایزید
مسجد بایزید دارای محراب گچی بسیار زیبائی است که در نوع خود یکی از شاهکارهای هنری قرون میانی اسلامی به شمار می رود. این محراب بسیار پرکار بوده و با نقوش زیبای اسلیمی و کتیبه های قرآنی مزین شده است . محراب مورد بحث، در حال حاضر تقریباً سالم مانده و تنها قسمت کوچکی از آن آسیب دیده که خوشبختانه مرمت شده است . در حال حاضر جهت محافظت از محراب در جلوی آن قابی شیشه ای نصب کرده اند .
این مناره قديمي ترين بخش باقی مانده از آثار پیش از خود در این منطقه است ، بعد از این بنا مسجد بایزید در سال 514 هجری قمری به دنبال مسجد اولیه که متعلق به آل کرت از سلسله آل بویه بود بر گرداگرد مسجد اولیه ساخته شد چنانچه از نقشه فتو گرامتری آن به دست می آید منار را که کمی از خود زودتر ساخته شده در گوشه ضلع شمال شرقی خود جای داد و مسجد فعلی را پایه گذاری نمود .
کتیبه ای از قرآن دورتا دور دیواره داخلی مسجد کار شده است که از جنس گچ ساخته شده است. در داخل این بنا ، شش ستون چوبی که بالای هر ستون سرستون چوبی خراطی شده زیبایی به چشم می خورد ، وجود دارد .
سقف مسجد نیز از چوب ساخته شده و در کل این قسمت دارای وضعیت مناسبی است . در بخش حائل میان امامزاده و مسجد رواق بزرگی قرار دارد که به آن مسجد جنب بقعه نیز می گویند و در آن در چوبی بسیار نفیسی نصب شده است که با شیشه محافظت شده است. در این قسمت پنجره ای به سمت فضای ضریح تعبیه شده است ، در داخل این اتاق تزئینات گچی به صورت ستاره ایرانی ، نقوش اسلیمی و هندسی و کتیبه های گچی به صورت چهار پنجره ایوان مانند مجزا اجرا شده است. در اصلی مسجد بایزید که در مورد آن گفتیم ، چوبی و سه لنگه بوده که در نوع خود بی نظیر است . در تزئینات این در از گره های چینی تقلید شده است . بر روی این در مواد محافظت کننده براقی جهت عملیات استحفاظی کشیده شده است . این در فضای حائل را به مسجد متصل می کند .
پایه منار سلجوقی در این فضای حائل مشاهده می شود که کاملاً ساده بوده و هیچ گونه تزئیناتی ندارد .
مناره سلجوقی دارای ارتفاع کمی است که بر روی دیواره ضلع غربی امامزاده بنا شده است و پایه آن داخل اتاق قرار دارد و بیننده از بیرون تصور می کند مناره بر سقف امامزاده بنا شده است و البته نوع تزئینات روی مناره نیز این حالت را القا می کند .
تزئینات پایه منار ساده و آجری بوده و در قسمت پائین ساقه آن گره های آجری دیده می شود ، در بالای این گره های آجری یک نوار کتیبه کار شده است و در بالای این نوار دوباره تزئینات آجری مشاهده می شود و بالاتر از این تزئینات یک ردیف نواری شکل نقوش گیاهی و در بالای آن نوار دیگری از کتیبه و در بالای این کتیبه مجدداً نقوش گیاهی اجرا شده است . لازم به ذکر است که هر دو کتیبه موجود در ساقه این مناره به خط کوفی بنایی است .
تاج مناره دارای تزئینات مقرنس شکل در پائین و زیگزاگ های بزرگ آجری است و در بالا ترین نقطه منار گنبدی بسیار کوچک مخروطی شکل قرار گرفته که بر روی آن کاه گل کشیده اند و این گنبد با خود منار که در نهایت زیبایی است همخوانی نداشته و احتمالاً الحاقی باشد .
بر اساس مطالب مندرج در کتاب بناهای تاریخی قومس ، متصل به بقعه امامزاده محمد ، مسجدی است که تاریخ بنای اولیه آن معلوم نیست ولی در زمان فتحعلی شاه قاجار تعمیراتی در آن انجام گرفته که آثار آن موجود است .
دور تا دور دیواره مسجد فوق کتیبه هایی گچبری شده است که به شرح زیر است :
« بسم الله الرحمن الرحیم . ماکان للمشرکین ان یعمروا مساجد الله شاهدین علی انفسهم و علی الکفر اولئک حبطت اعمالهم و هم فی النار هم خالدون انا یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلوة و آتی الذ کوة و لم یخشع الله فعصی اولئک او یکون من المجتهدین اجعلتم سقایة الحاج و العمارة المسجد الحرام کمن آمن بالله و الیوم الاخر و جاهد فی سبیل الله لا یستون عند الله و الله لا یهدی القوم الظامین الذین آمنوا و هاجروا و اوجاهد وا فی سبیل الله باموالهم و انفسهم اعظم درجة عند الله و اولئک هم الفائزون . »
در دو طرف دیگر این مسجد مطالبی حاوی اشاره به تعمیرات انجام شده در این قسمت در زمان فتحعلی شاه و به تاریخ 1242 هجری قمری دیده می شود .
مسجد بایزید :
دری سه لنگه در این مسجد وجود دارد که دو لنگه آن به هم چسبیده و لنگه سوم مجزا است. بر روی سه لنگه در مذکور منبت کاری بسیار هنرمندانه ای مشاهده می شود .بالای سر این در با آجر های مخصوص به خط کوفی مطالبی نگاشته شده که جمله « لا اله الا الله محمد رسول الله » در آن خوانده می شود . محراب مسجد بایزید دارای امتیازاتی می باشد ، این محراب سه حاشیه گچبری شده به شرح زیر دارد :
حاشیه اول :
« انما یعمر مساجد الله من آمن بالله و الیوم الاخر و اقام الصلوة و آتی الذ کوة و لم یخشع الله فعصی اولئک او یکون من المهتدین اجعلتم سقایة الحاج و العمارة المسجد الحرام کمن آمن بالله و الیوم الاخر و جاهدوا فی سبیل الله باموالهم و انفسهم اعظم درجة عند الله و اولئک هم الفائزون . »
حاشیه دوم :
« سئل عن سلطان العارفین قدس سره بنفسه بم نلت بمانلت قال بادخال السرور فی القلب المومن عمل محمد بن الحسین بن ابی طالب المهندس بنا الدامغانی غفر الله له و لوادیه و المومنین و المومنات »
حاشیه سوم :
« لاتاخذه سنة و لا نوم له ما فی السماوات و الارض من ذالذی یشفع عند الله الا باذنه یعلم مابین ایدیهم و ماخلفهم و لا یحیطون . »
دور تا دور مسجد آیه ای که در حاشیه اول بیان شده چندین مرتبه به طور مکرر گچبری شده است . در داخل قسمت دوم مسجد گچبری های بسیار زیبایی است که در آن نقش و نگار زیادی به چشم می خورد ولی هیچ جا خط و نوشته ای دیده نمی شود . گویا سقف این مسجد در دوره قاجاریه یک بار فرو ریخته و مجدداً مرمت شده است .
مناره :
این مناره قديمي ترين بخش باقی مانده از آثار پیش از خود در این منطقه است ، بعد از این بنا مسجد بایزید در سال 514 هجری قمری به دنبال مسجد اولیه که متعلق به آل کرت از سلسله آل بویه بود بر گرداگرد مسجد اولیه ساخته شد چنانچه از نقشه فتو گرامتری آن به دست می آید منار را که کمی از خود زودتر ساخته شده در گوشه ضلع شمال شرقی خود جای داد و مسجد فعلی را پایه گذاری نمود .
بعدها در زمان ایلخانی تغییراتی در گچبری های داخل محراب و بدنه آن داده شده و نقوش و خطوط سلجوقی ، جای خود را به نقوش و خطوط ایلخانی داده است . چندی بعد با فرو ریختن سقف آن در زمان قاجاریه تغییراتی در آن داده شد تا به وضع کنونی در آمد . در این زمان تغییراتی نیز در گرداگرد منار داده شد که همانا بسته شدن راهرو ورودی بود که از سمت شرق به مسجد بایزید می رسید و از کنار منار می گذشت ، در اثر بالا آمدن کف حیاط اطراف منار ورودی قدیمی آن که از ضلع شرقی باز می شد ، پر و مسدود شد . در زمان قاجاریه تعمیراتی بر روی بنا انجام شد که البته به صورت گسترده نبود .
مناره مورد بحث بر اساس نوشته کتاب گنج دانش و مولف مراة البلدان ، بیست و پنج ذرع است ( امروزه حدود 14 متر از آن باقی مانده ) ولی احتمالاً بلندای منار را از روی سطح زمین و حیاط مقبره امامزاده حساب کرده اند که در کتاب های قدیم ، بیست و پنج ذرع ثبت شده است .
کتیبه آن به تاریخ 514 هجری قمری و مربوط به دوره سلجوقی است . بر روی منار دو حاشیه خطی است که یکی آیت الکرسی بوده و دیگری خوانا نیست .
صنیع الدوله در جلد اول مراة البلدان در مورد این منار چنین می نویسد :
« و از عجایب این که در پهلوی گنبد ، مناره ای است که بیست و پنج ذرع طول آن است و مانند منار جنبان معروف اصفهان متحرک است یعنی چون بر زبر آن روند و به قوت حرکت دهند ، جنبش و حرکت مناره محسوس و مرئی شود ، و سبب این حرکت معلوم نیست … »
آقای رفیع نگارنده کتاب بناهای تاریخی قومس در سال 1333 از این منار دیدن کرده و می نویسد :
ضمن آزمایش ، مشاهده شد که قسمت فوقانی منار حرکت و جنبش محسوسی دارد ، احتمال می رود که جنبش قسمت بالایی منار مذکور به سبب حالت ارتجاعی چوب هایی است که در منتهی الیه آن در جرز ساختمان کار گذاشته شده و بر روی چوب ها تا ارتفاع دو متر ساختمان منار ادامه یافته است زیرا قسمتی که حرکت می کند تقریباً تا حدود محل نصب چوب های مورد بحث است .
گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی- فاطمه کردی
No tags for this post.
