پیشتازی خدمات ماهواره‌ای در حوزه فناوری فضایی
در حالی که ده سال پیش و در سال ۲۰۰۴، این رقم حدود ۷۵ میلیارد دلار اعلام شده بود. بدین ترتیب میزان گردش مالی بازار تجاری ماهواره در مقایسه با 10 سال حدود ۳ برابر رشد داشته است. در طی ۱۰ سال گذشته به طور متوسط در هر سال حدود ۱۱ درصد با رشد اقتصاد بازار ماهواره‌ها مواجه بوده‌ایم. آمار نشان می‌دهد که رشد ارزش صنعت ماهواره‌های فضایی همچنان بالاتر از رشد اقتصاد جهانی است. کارشناسان در بدترین حالت پیش‌بینی می‌کنند اگر همین روند رشد ادامه داشته باشد ۱۰ سال دیگر یعنی در سال ۲۰۲۴ بازار فناوری ماهواره‌های فضایی حدود ۷۰۰ میلیارد دلار گردش مالی خواهد داشت.
در حال حاضر بیش از ۶۰ درصد گردش مالی بازار تجاری ماهواره‌ها به خدمات ماهواره‌ای مربوط می‌شود. همچنین براساس آمار امسال سهم تجهیزات زمینی در گردش مالی ۲۸ درصد، ساخت و تولید ماهواره حدود ۸ درصد و صنعت پرتاب نزدیک به ۴ درصد است.
بخش خدمات ماهواره‌ای شامل ارتباطات رادیویی، تلویزیونی، اینترنتی، مخابرات تلفن‌های همراه، سنجش از دور، سیستم‌های ناوبری و غیره است. در این بخش سهم ارتباطات تلویزیونی، با بیش از ۹۲ میلیارد دلار گردش مالی پیشتاز بوده و چندین برابر موارد دیگر سودآوری داشته است.
بیش از نیمی از ۱۲۰۰ ماهواره عملیاتی تا اواخر سال ۲۰۱۴ (نزدیک ۵۲ درصد) کاربرد مخابراتی و ارتباطی داشته‌اند. در این میان ۳ درصد را ماهواره‌های هواشناسی، ۵ درصد را ماهواره‌های علوم و اکتشافات فضایی، ۷ درصد را ماهواره‌های جاسوسی، ۸ درصد را ماهواره‌های موقعیت‌یابی و ناوبری، ۱۲ درصد را ماهواره‌های تحقیقاتی و ۱۳ درصد را ماهواره‌های سنجش از دور تشکیل داده‌اند. همچنین از میان ماهواره‌های مخابراتی حدود ۲۰ درصد دولتی و مابقی مربوط به بخش خصوصی است.
رشد بی‌نظیر اقتصاد فضایی
در طول دهه گذشته اقتصاد جهانی فضا بیش از بیش از 100 درصد رشد داشته است. در حال حاضر نیز فناوری فضایی با میانگین نرخ رشد سالیانه حدود 7 تا 10 درصد، به یکی از بخش‌های مهم اقتصاد و تجارت جهانی با سریع‌ترین نرخ رشد در جهان تبدیل شده است. از طرفی این فناوری به‌عنوان عامل بهبود وضع اقتصادی، رشد و افزایش توانمندی بسیاری از بخش‌های دیگر شامل حمل‌ونقل، بانک‌داری، ارتباطات و خدمات اینترنت، سلامت، کشاورزی و انرژی شناخته می‌شود.
در حال حاضر کشورهای درحال‌توسعه در تلاش‌های خود برای پیشرفت‌های اجتماعی و اقتصادی به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای از ابزار فناوری فضایی بهره می‌برند. در این کشورها ردپای فضا در بسیاری از علوم، صنایع و فناوری‌های دیگر نیز دیده می‌شود. همچنین برنامه‌های فضایی در این کشورها منجر به تولید محصولات جانبی حرفه‌ای شده‌اند که شرکت‌ها و بنگاه‌های داخلی و بخش تجاری غیر فضایی به طرق گوناگون از آنها بهره برده‌اند. در یک جمله می‌توان گفت فضا برای این کشورها مهم است.
گردش مالی صنعت فضایی جهان در سال ۲۰۱۴ بیش از ۳۳۰ میلیارد دلار بوده است. از این مقدار ۳۹ درصد مربوط به محصولات تجاری فضایی و خدمات است. نزدیک ۳۷ درصد مربوط زیرساخت‌های تجاری فضایی و صنایع پشتیبان، ۲۴ درصد هم مربوط به بودجه‌های دولتی است.
آمارها نشان می‌دهند که سرمایه‌گذاری در فضا توانایی سودآوری بسیار بالایی در درازمدت و کوتاه مدت برای کشورها و دولت‌ها داشته است. نکته جالب اینجاست که تنها کشورهای ثروتمند نیستند از این منافع بهره‌مند شده باشند. با گسترش رقابت جهانی و کاهش هزینه فناوری فضایی، کشورهای درحال‌توسعه نیز با هدف بهبود اوضاع اقتصادی خود، در فضا سرمایه‌گذاری کرده و نتیجه‌های بسیار مطلوبی نیز گرفته‌اند. در تمامی این کشورها نخست زیرساخت‌ها به‌خوبی تعریف و اجرا شده و فناوری فضایی سال‌ها تحت حمایت دولت‌ها بوده است.
سالانه میلیاردها دلار از طرف بیش از ۸۰ کشور فعال در حوزه فضا درزمینه فناوری فضایی هزینه می‌شود و این سرمایه‌گذاری تبدیل به یکی از سودآورترین فعالیت‌های اقتصادی شده است. بخش خصوصی نیز درزمینه فناوری فضایی با فعالیت‌های متنوعی از پرداختن به موضوع توریسم فضایی گرفته تا تولید انواع ماهواره‌ها و سایر تجهیزات مرتبط به‌خوبی سودآوری این بازار را درک کرده است. این فناوری برای میلیون‌ها نفر در سراسر جهان شغل ایجاد کرده و اقتصاد جهانی را به‌خوبی رشد داده است.
آینده از آن فضاست
عصر فضا مدتی است که آغاز شده، مدتی که در مقایسه با اعصار دیگر بسیار کوتاه می‌نماید اما در زمانهای زندگی می‌کنیم که با تمام عصر‌های پیش از ما متفاوت است. زمانهای که ۵۰ سال آن با ۵۰۰ سال در گذشته برابری می‌کند. چنین است که فاصله توسعه یافتگی کشورها با یکدیگر در چشم بر هم زدنی، سال‌ها افزایش می‌یابد و فناوری فضایی در این عصر میزانی است برای سنجش فاصله کشورها چرا که آینده از آن فضاست. امروزه اغلب کشورها به اهمیت فضا پی برده‌اند و هر یک سعی می‌کنند بنا بر وسع خود در این صحنه حضور یابند.
البته سال‌هاست ابرقدرت‌های فضایی به دلیل رویکرد اقتصادی از انجام برنامه‌های فانتزی رویگردان شده و به سمت برنامه‌هایی رفته‌اند که به جای تبلیغات و نمایش‌های رقابتی، در زندگی مردم کاربرد داشته و می‌تواند رفاه را برای مردم آن کشور فراهم سازد. با این وجود تنها کشورهای پیشرفته نیستند که نگاهشان را به فضا کاربردی کرده‌اند. نگاهي به مسير طي شده و برنامه‌هاي آينده کشورهای در حال توسعه‌ای که با وجود بودجه کم فضايي علاقه به راهيابي به فضا دارند، نشان مي‌دهد اين کشورها نیز با بضاعت کم با تکيه بر پروژه‌هاي کاربردي و توسعه عميق تعداد محدودي پلتفرم ماهواره‌اي و انتخاب هوشمندانه در انجام خريد، همکاري و يا بومي‌سازي در زمينه‌هاي مختلف بر مبناي محاسبات اقتصادي موفق شده‌اند از اندک سرمايه خود بهترين بهره را ببرند.
در برنامه‌های فضایی کشورهایی با وضعیت اقتصادی یا اجتماعی مشابه به ایران هيچ جايي براي کار تبليغاتي و نمایشی در نظر گرفته نشده است. رويکرد توسعه ماهواره‌برها نيز از نکات برجسته کشورهايي است که اندکي از توان مالي بيشتر برخوردارند. همچنين ماهواره‌هاي دانشجويي تنها با هدف آموزش نيروي متخصص و تحقيق و توسعه به آن پرداخته مي‌شود و در هيچ کشوري به پلتفرم‌هاي دانشگاهي به ديده ماهواره‌هاي عملياتي و تجاري نگاه نمي‌شود.
افزایش رفاه مردم و حل چالش‌ها
نهادهای فضایی دولتی در جهان هم‌اکنون برنامه‌های اصلی خود را به گونه‌ای جهت داده‌اند که مردم نفع عملی آنها را در زندگی روزمره و افزایش رفاه خود ببینند. از جمله این برنامه‌ها توسعه ماهواره‌های سنجشی است. دولت‌ها به کمک این فناوری می‌توانند منابع انرژی روی زمین را تخمین زده و مصرف آنها را پایش کنند که این امر می‌تواند برنامه‌ریزی، مدیریت و کنترل منابع انرژی را برای مسئولان تسهیل کند. همچنین رصد تغییرات کیفیت خاک و تخمین میزان منابع آب سطحی، میزان بارش و نشست برف، سطح زیرکشت و نوع کشت و زرع در ابعاد ملی و جهانی نیز از جمله اطلاعاتی هستند که می‌توان با تحلیل داده‌های تهیه شده از فضا، در زمانی کوتاه و با دقت بالا به آنها پی برد.
علاوه براین سازمان‌های فضایی در جهان سعی می‌کنند به کمک ماهواره‌ها به بهبود کشاورزی از راه‌های مختلف کمک کنند. از فضا می‌توان آفت‌زدگی و گسترش آفات در کشور و منطقه را به سرعت تشخیص داده و برای کارشناسان اطلاعات مناسب را به منظور مقابله با آنها فراهم آورد.
حفظ محیط زیست نیز از جمله فعالیت‌هایی است که دولت‌ها تلاش می‌کنند با کمک فناوری‌های فضایی آن را به نحو بهتری انجام دهند. با استفاده از ماهواره‌ها می‌توان پوشش زمینی جنگل‌ها و مراتع را تعیین کرد و تغییرات آن را در هر زمان تشخیص داد. ضمنا منابع و مکان‌های آلاینده‌های آب‌وهوا و نیز محل‌های نشت مواد سمی در رودخانه‌ها و دریاها از جمله مواد نفتی به راحتی از فضا قابل تشخیص هستند.
همچنین با مقایسه تصاویر ماهواره‌ای در زمانهای متوالی می‌توان به مطالعه تاثیرات توسعه شهری و صنعتی در محیط زیست در طولانی مدت پرداخت. مسئولان حفاظت از محیط زیست و پژوهشگران این حوزه نیز می‌توانند با استفاده از ماهواره‌ها گونه‌های جانوری در معرض انقراض را مورد ردیابی قرار دهند.این موارد گوشه‌ای از اقداماتی است که به دولت‌ها برای سرمایه‌گذاری بر روی فناوری فضایی انگیزه می‌دهد.
توجه تجاری به فضا
فضا بر خلاف تصورات عامه، تنها جایی برای قهرمان‌بازی فضانوردان و یا فرستادن ماهواره به فضا و غرش ماهواره‌برهای غول پیکر نیست. هر چند این فناوری‌ها زیر ساخت‌های فضایی مهمی هستند اما بازار خدمات فضایی و کاربردهای بیشماری که فناوری‌های فضایی به صورت مستقیم یا غیر مستقیم دارند موضوعی است که دست کمی از این زیرساخت‌ها ندارد و این بخش است که هم اکنون به صورت مستقیم برای بسیاری از کشورها نان و آب از فضا به زمین آورده است. هر چند حجم بازار خدمات فضایی در حال حاضر نیز رقم بسیار بزرگی را شامل می‌شود اما کارشناسان پیش بینی می‌کنند این هنوز نسیمی است که طوفانی در پی آن در راه است. کشورهایی که خواب بمانند و برای خود سرپناهی نسازند در طوفان آینده مجبورند به دیگران پناهنده شوند.
شتاب کشورها در بازار خدمات فضایی
میدان اصلی بازی فضایی میان اغلب کشورها، از جمله همسایگان ایران در بازار تجاری خدمات فضایی قرار گرفته و درآمدهای سرشاری را نصیب آنها کرده است. خرید ماهواره‌های مخابراتی و سنجشی یا اجاره ترانسپاندر از جمله مهمترین این فعالیت‌های تجاری بوده که اغلب همسایگان ایران از کشورهای ثروتمند جنوبی تا شمالی‌های کم بضاعت مبادرت به انجام آن کرده‌اند. در کنار این فعالیت‌ها، آنها که توان مالی بیشتری دارند اقدام به سرمایه‌گذاری برای توسعه فناوری کرده‌اند که در اغلب موارد این تلاش‌ها به تعریف همکاری‌های بین‌المللی جدیدی ختم شده است که هم‌اکنون نیز در جریان هستند.
در حالی که اغلب کشورها در بازار تجاری فناوری‌های فضایی حضور دارند، کشورهای توانمند‌تر تلاش می‌کنند تا با توسعه فناوری‌های پایه‌ای از قبیل ساخت ماهواره و ماهواره‌بر زیرساخت‌های این بازار را نزد خود نگه داشته و آن را توسعه دهند.
فناوری‌ها و خدمات فضایی حوزه بسیار وسیعی است اما می‌توان مابین آنها برخی موضوعات برجسته را مشاهده کرد. از جمله حوزه‌های پیشگام که اکنون بازار وسیعی در جهان دارند ماهواره‌های مخابراتی و سنجشی، ناوبری و موقعیت یابی و ماهواره‌برهاست. همچنین روندهای موجود نشان می‌دهند کشورهای پیشگام درحال سرمایه‌گذاری بر روی توسعه ماهواره‌های کوچک، توریسم فضایی و استخراج منابع معدنی در فضا هستند. موضوعات حقوقی فضا و همکاری‌های صلح آمیز بین المللی نیز برای ایجاد بسترهای توسعه فناوری و بازار به صورت موازی در حال پیگیری هستند.
ماهواره‌های مخابراتی و سنجش از دور
فروش تصاویر ماهواره‌های سنجشی و ترانسپاندرهای ماهواره‌های مخابراتی امروزه تجارت‌هایی سودآور محسوب می‌شوند که زیرمجموعه‌ها و شاخه‌های مختلفی نیز دارند و سرمایه‌گذاران به تناسب توان خود هر یک به سراغ بخشی می‌روند، همسایه‌های جنوبی ایران مدت‌هاست در این بازار حضور دارند و از آن سود می‌برند. همسایگان شمالی نیز به تازگی وارد این عرصه شده و با جدیت آن را دنبال می‌کنند. هم‌اکنون بسیاری کشورها نه تنها در بازار خدمات ماهواره‌ای حضور دارند بلکه مستقیما اقدام به سرمایه گذاری برای خرید ماهواره‌ها به صورت کامل می‌کنند.
موقعیت یابی و ناوبری
جی پی اس، آشناترین نام در عرصه ناوبری و موقعیت یابی است. این سامانه که یک منظومه با چندین ماهواره به همراه پایگاه‌های زمینی مربوطه است، زیرساخت بزرگی را برای ارائه بسیاری از خدمات فراهم کرد که امروزه به خدمات مبتنی بر مکان موسوم هستند. معروف‌ترین این خدمات که هرروز به تعداد و گستردگی آنها افزوده می‌شود سرویس‌های نقشه و مکان‌یابی هستند که در اغلب تلفن‌های همراه هوشمند یافت می‌شوند. شواهد نشان می‌دهد خدمات مبتنی بر مکان در آینده‌ای نه چندان دور از چنان اهمیتی برخوردار می‌شوند که امکان صرف‌نظر از آنها وجود نخواهد داشت و بسیاری از کشورها به ارائه دهندگان این خدمات وابسته خواهند شد.
هر چند تا مدت‌ها منظومه ماهواره‌ای جی پی اس آمریکایی، زیرساخت این خدمات بود اما در حال حاضر چند رقیب برای آن پیدا شده که احتمال می‌رود برخی از آنها در آینده‌ای نه چندان دور جای جی پی اس را بگیرند. روسیه، چین و اتحادیه اروپا در حال توسعه سامانه موقعیت یابی جهانی خود برای رقابت با جی پی اس هستند تا بتوانند زیر ساخت بخشی از بازار آینده خدمات مبتنی بر مکان را از آن خود کنند. برخی کارشناسان معتقدند با توجه به خدمات بسیاری که سامانه موقعیت‌یابی اتحادیه اروپا در اختیار کاربران خواهد گذاشت، سهم بزرگی از بازار نصیب این سامانه خواهد شد و سرمایه گذاران آن در آینده سود‌های هنگفتی را از آن خود خواهند کرد. شاید به همین دلیل است که برخی کشورهای عربی نیز تلاش کردند تا در این سامانه سرمایه‌گذاری کنند. برخی کشورها مثل هند و ژاپن نیز سعی می‌کنند با توسعه سامانه‌های موقعیت یابی محلی، از امکانات و بودجه محدود خود بهترین استفاده را ببرند.
عباس خاراباف/ کارشناس مهندسی هوافضا
No tags for this post.
