مرگ تدریجی هامون

اما اوایل خرداد ۱۳۹۵ با شروع بادهای ۱۲۰ روزه سیستان، وزش باد شدید با سرعت ۹۰ کیلومتر برساعت در زابل سبب شد تا غلظت ذرات معلق در هوای این شهر به ۱۷۵۱ میکروگرم بر مترمکعب یعنی ۱۱ برابر حد مجاز برسد که این آلایندگی سه‌برابر آلودگی هوای آلوده‌تترین شهر جهان است.

کارشناسان هواشناسی و محیط‌زیست در واکنش به عامل آلودگی این شهر توضیح دادند که با وزش بادهای ۱۲۰ روزه در زابل، تالاب خشک و بدون پوشش گیاهی هامون به چشمه تولید گردوخاک در آسیای مرکزی تبدیل شده است و مانند یک دودکش گردوخاک تولید می‌کند. هامون تنها مأمن زیست پرندگان مهاجر در نواحی خشک و نیمه‌خشک محسوب می‌شود. بیش از ۱۸۳ گونه پرنده در این منطقه مشاهده شده است، محرومیت‌های استان، رسیدگی‌نکردن و سقف کوتاه اعتبارات، موجب شده است این تالاب علاوه‌بر افزایش ریزگردها، شاهد مرگ و انقراض گونه‌های جانوری باشد. برای بررسی تازه‌ ترین وضعیت هامون و چالش‌های پیش‌رو برای نجات این زیستگاه مهم جنوب شرقی ایران، با دکتر احمد قرائی، رییس پژوهشکده تالاب بین‌المللی هامون، گفت‌وگو کردیم.

به‌عنوان اولین سوال، درباره وضعیت آبگیری تالاب هامون توضیح می‌دهید؟

آب این تالاب به‌صورت سیلابی آورده شده است، به‌گونه‌ای که در مدت زمان کمی حجم زیادی از آب وارد تالاب می‌شود که کنترل و نگهداری آن به برنامه‌ریزی دقیقی نیاز دارد. در چندسال اخیر به‌منظور احیای این تالاب پروژه‌های تحقیقاتی‌ای را اجرایی کردیم که از میان این پروژه‌ها می‌توان به تهیه نقشه توپوگرافی تالاب با حمایت اداره کل حفاظت محیط زیست استان اشاره کرد که براساس نقشه تهیه‌شده، اطلاعات دقیقی از شیب تالاب و رفتار آب در آن به دست آمده است. به‌همین منظور در این پژوهشکده برنامه‌ریزی‌های چهار، پنج وهفت‌ساله تدوین شد. برای انجام بسیاری از این مطالعات به خودرویی نیاز داریم که بتواند در تالاب حرکت کند و علاوه‌بر آن به ایستگاه قابل حمل برای مدیریت آب ورودی تالاب نیاز است تا به‌محض ورود آب به اپراتور هشدار دهد، اما درحال‌حاضر این پژوهشکده فاقد زیر ساخت‌های تحقیقاتی محیطی است.

اما به‌مدت یک‌سال با امکاناتی محدود، روی خاصیت فیزیکی و شیمیایی آب تالاب مطالعاتی انجام دادیم و اثبات کردیم احداث چاه‌نیمه‌چهارم با هزینه‌های گزاف ضروری نبود؛ زیرا کیفیت آب در چاه‌نیمه‌چهارم به‌دلیل اثرات مستقیم جنس بستر کاهش می‌یابد و بهتر است به‌جای نگهداشتن آب در این نواحی از آن در سایر موارد، مثلا شرب و کشاورزی، استفاده شود.

با همه این محرومیت‌ها در این پژوهشکده دو پروژه تحقیقاتی کلان ملی اجرایی شده است.

بله؛ این پروژه‌ها در راستای دو طرح کلان ملی حفاظت از تالاب‌ها در تالاب هامون اجرایی شد که یکی از آن‌ها «ارائه راهکارهایی برای تعیین و تامین آب اکولوژیک تالاب بین‌المللی هامون» است که با حمایت مالی اداره کل حفاظت محیط زیست استان در دستور کار این پژوهشکده قرار دارد. همان‌طورکه می‌دانید در کشور اولویت تامین آب، در درجه اول آب شرب است و اولویت بعدی که در دستور کار وزارت نیرو قرار دارد، تامین آب جهت احیای تالاب‌های کشور از‌جمله تالاب بین‌المللی هامون است. ازاین‌رو در این مطالعات سعی می‌شود تا حداقل نیاز آبی این تالاب در سال‌های کم‌آبی و متوسط‌آبی، برای احیا و حداقل کارکردش تعیین شود. نتایج بررسی‌های انجام‌شده به سازمان حفاظت محیط زیست کشور ارائه شده است. «شناسایی کانون‌های پرخطر ریزگرد» از دیگر پروژه‌های کلان این پژوهشکده است که برای این منظور سناریوهایی را برای رفتار آب ورودی تدوین کردیم، زیرا فرضیه در این مطالعات این است که آب ورودی به این حوضه بتواند کانون‌های ریزگرد را پوشش دهد و اگر قرار است در آینده آبی در تالاب باقی بماند، این آب در گودال‌ها و کانون‌های ریزگرد متمرکز شود.

در شرایط فعلی که ریزگردها به دغدغه روز کشور تبدیل شده‌اند، سهم هامون در بروز این ذرات چقدر است؟

به‌دلیل تغییرات اقلیمی، ضمن آنکه جهت کریدور بادهای سیستان تغییر کرده است، میزان وزش هم از ۱۲۰ روز به بیش‌از ۱۶۰ روز افزایش یافته است. این تالاب بین‌المللی از سه تالاب اقماری «هامون پوزک»، «هامون صابری» و «هامون هیرمند» تشکیل شده است، آب پس‌از عبور از هامون پوزک و به هامون صابری به هامون هیرمند به‌عنوان آخرین ایستگاه ورود آب به دشت سیستان، وارد می‌شود. این دشت درحال‌حاضر به منطقه عظیمی از ریزگردها و مواد آبرفتی و مواجه با خشکسالی تبدیل شده است و با وزش بادهای ۱۲۰ روزه، ریزگردها را از کف تالاب به پیرامون خود پراکنده می‌کند. در این تالاب سه کانون اصلی ریزگرد وجود دارد و در‌صورتی‌که روند خشکسالی ادامه یابد، بر دامنه نفوذ ریزگردها افزوده خواهد شد. ازسوی‌دیگر با ورود ریزگردها از کشور افغانستان به ایران، با نفوذ افزایشی ریزگردها مواجه‌ایم، زیرا از یک‌سو ریزگردها از افغانستان به ایران وارد می‌شود و ازسوی‌دیگر ریزگردهای تالاب نیز به آن اضافه خواهد شد.

در‌حال‌حاضر وضعیت آبگیری این تالاب چگونه است؟

آب این تالاب به آب ورودی رود هیرمند وابسته است و به‌دلیل تغییر اقلیم و بروز خشکسالی‌های پی‌درپی، هیچ‌گاه انتظار نداشتیم تالاب ازطریق بارش آبگیری کند و همواره آب آن از هیرمند تامین می‌شده است، از این‌رو لازم است اقداماتی در سطح بین‌المللی صورت گیرد تا حق‌آبه این تالاب بین‌المللی از هیرمند که از سمت افغانستان به ایران می‌آید، با نظارت سازمان‌های بین‌المللی‌ای همچون UNEP تامین شود. درصورتی‌که بتوانیم کشور همسایه را در این زمینه متقاعد کنیم، شاید بتوانیم امید بیشتری نسبت‌به احیای هامون داشته باشیم، درغیر‌این‌صورت باید آب‌های سیلابی را به‌گونه‌ای مدیریت کنیم تا بتوانیم با آن بخشی از این تالاب را حداقل برای بیش از نیمی از سال تامین کنیم.

با این شرایط تنوع زیستی و بقای آبزیان و پرندگان مهاجر به این حوضه آبی چه وضعیتی خواهند داشت؟

با پیشرفت خشکسالی، آبزیان این حوضه در محدوده چاه‌نیمه پناه می‌گیرند. شیزوتراکس زارودنی  (Schizothorax zarudnyi)  و شیزوسیپریس آلتی دورسالیس (Schizocypris altidorsalis) دوگونه ماهی بومی و ازگونه‌های منحصربه‌فرد در دنیا هستند که در حوضه هیرمند زیست می‌کنند، البته درباره اینکه این گونه‌ها از افغانستان به ایران وارد می‌شود یا خیر، اطلاعات چندانی در دست نیست، زیرا مطالعاتی در این دو کشور صورت نگرفته است. علاوه‌برآن گونه‌های کپور و آموری که در این حوضه وجود دارند، از گونه‌هایی هستند که به‌صورت مصنوعی وارد تالاب شده‌اند، ازسوی‌دیگر هامون به‌دلیل قرارگرفتن در مرکز مناطق کویری و نیمه‌کویری کشورهای ایران و افغانستان، تنها مأمن زیست پرندگان مهاجر در این نواحی محسوب می‌شود. براین‌اساس طبق مطالعات و آمارهای موجود بیش از ۱۸۳ گونه پرنده در این منطقه مشاهده شده است. این تعداد در قالب ۵۱ خانواده، دسته‌بندی می‌شوند که تنوع کم‌نظیر انواع پرندگان در این منطقه را نشان می‌دهد. اهمیت پرندگان پناهگاه حیات‌وحش هامون نیز از بعد ملی و بین‌المللی قابل توجه است، زیرا انواع پلیکان و اردک سرسفید  (leucocephala Oxyura)، عقاب شاهی ( Aqulia heliacal) عقاب تالابی Aquila) clanga)، اردک بلوطی (Aythya nyroca)، پلیکان خاکستری (Pelecanus crispus)، اردک مرمری  (Marmaronetta angustirastris)   از پرندگان این حوضه به‌شمار می‌روند و ازآنجاکه سایر نواحی تالاب هامون خشک شده است، این پرندگان را به‌صورت موردی می‌توان در محدوده چاه‌نیمه مشاهده کرد. علاوه‌برآن شغال، خدنگ کوچک (Herpestes auropunctstus)، روباه شنی، هوبره و انواع مار و مارمولک، بزمجه، وزغ و خفاش از دیگر جانورانی هستند که در تالاب هامون و اطراف آن زیست می‌کنند. این منطقه همچنین تنوع گیاهی فراوانی دارد که از نمونه‌های آن می‌توان به گیاهان خانواده دم‌اسبیان اشاره کرد، ولی جمعیت جانوری این تالاب به‌دلیل خشکسالی درحال کم‌شدن است.

با وضعیت خشکسالی‌های پی‌درپی آیا برای ایجاد بانک ژن، به‌منظور نگهداری گونه‌های باارزش منطقه فکری شده است؟

در این راستا جلساتی درزمینه ایجاد بانگ ژنی برای گونه‌های درحال انقراض منطقه برگزار شده است که با مذاکرات انجام‌شده، اقداماتی جهت تاسیس بانک ژنی برای گونه‌های اهلی مانند گاو سیستانی ازطریق انجماد اسپرم اجرا شده است، ولی برای نگهداری گونه‌های زیستی منطقه برنامه‌ریزی صورت نگرفته است. این درحالی است که گونه‌های زیستی منطقه در معرض خطر انقراض قرار دارند و اعتبارات تحقیقاتی استان محقق نشده است و ما برای مطالعات فعلی تالاب با هدف بررسی و راهکارهای احیای آن با حمایت اداره کل حفاظت محیط زیست استان با مبلغی ناچیز فعالیت داشته‌ایم. دراین‌زمینه مشارکت‌های مردمی در زنده‌نگه‌داشتن تالاب هامون بسیار مهم است، ولی یأس و ناامیدی مردم باعث شده است که برنامه‌ریزی‌های قبلی انجام‌شده در منطقه بی‌اثر باشد.

ایجاد سدهای انحرافی در بروز این وضعیت چه نقشی داشته‌اند؟

بررسی‌های انجام‌شده در زمینه تاثیر سدهای انحرافی سیستان و زهک بر عملکرد رودخانه سیستان نشان می‌دهد که سدهای تاسیس‌شده روی رودخانه سیستان بر سرعت و جریان آب و نحوه رسوب‌گذاری در این رودخانه تاثیر دارد. مطالعاتی درباره نحوه رسوب‌گذاری در این رودخانه در دست اقدام است تا براساس داده‌های به‌دست‌آمده، راهکارهایی برای جلوگیری از رسوب‌گذاری یا کاهش آن ارائه کنیم.

آیا این پژوهشکده ثبت اختراع هم داشته‌ است؟

برای ضدعفونی تخم‌های ماهی قزل‌آلا طی دوره انکوباسیون (دوره کمون یا نهفتگی بیماری) از مواد سمی «فرمالین» و «مالاشیت گرین» استفاده می‌شود که محققان این پژوهشکده با انجام مطالعاتی توانستند عصاره سماق را به‌عنوان جایگزین این ماده شیمیایی معرفی کنند. عصاره سماق خاصیت ضدعفونی‌کنندگی کامل دارد.

حوزه مطالعات شما در خارج از استان هم بوده است؟

بله؛ اجرای طرح بهره‌برداری خردمندانه از تالاب «کجی نمکزار» از طرح‌های تحقیقاتی خارج از استانی این پژوهشکده بوده است. این تالاب که در نزدیکی نهبندان قرار دارد، در مواقعی از سال آب دارد و در مواقعی دیگر از سال خشک است و به زمین نمکزار تبدیل می‌شود. این تالاب در ماه‌های خشک سال محل عبور شترها است و چرای بی‌رویه شترها از منابع گیاهی این تالاب موجب شده است که پوشش گیاهی این تالاب از بین برود و این امر باعث ایجاد ریزگرد می‌شود. در این طرح مطالعاتی سعی شده است به‌منظور استفاده از منابع این تالاب، تعداد شترهایی که از این منطقه عبور می‌کنند را کم کرده و مردم را به‌سوی استفاده خردمندانه از منابع این تالاب هدایت کنیم. علاوه‌بر آن طی اجرای پروژه تحقیقاتی به شناسایی و پراکندگی فیتوپلانکتون‌های سواحل استان گلستان اقدام کردیم. در این پژوهش‌ها مشاهده شد در خلیج میانکاله، تراکم فیتوپلانکتون‌ها در حد بالاتر از هشدار است، درصورتی‌که ورود آب پساب صنعتی به دریای خزر در این استان مدیریت نشود خلیج میانکاله در سال‌های آینده با مشکلات عدیده‌ای مواجه خواهد شد.

No tags for this post.