پژوهش اثربخش در 6 گام

دکتر محمدعلی نویدی: یک تفکر و نگرش و رویکرد تازه و نوین به امور و مفاهیم و مسائل و یا یک پارادایم « paradigm » و الگوی جدید معرفتی-مدیریتی، لازم و ضروری است تا به عنوان سرمشق اندیشیدن و کوشیدن اندیشمندان و پژوهشگران، بتواند توانایی و فراخ فکری و وسعت عمل افزون‌تری در اختیار اهل اندیشه و علم قرار دهد و در حوزه‌های گونه گون مهر و اثر خود نمایان سازد.

گویی، انتظار اهل تفکر و تحقیق از ظهور و بروز تفکر جدید این است که نسبت به تفکر قبلی، کم اثر و منسوخ بتواند از جامعیت ” comprehensiveness” و کلیت و شمول افزون‌تری برخوردار باشد و قدرت وحدت بخشی و اثرمندی آشکاری از پدیده‌ها و مسائل و موضوعات را ظاهر سازد. مثلاً، در حوزه و قلمرو آموزش، سخن و طرحی نو آورد و در عرصه پژوهش راه و مسیر نوین و نافع بگشاید تا پژوهش را از حالت و وضعیت بی اثری و بی خاصیتی نجات دهد. و چنین است در سایر حوزه‌ها و میدان‌های علمی و عملی، همانند، مناسبات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی و غیره. از این نظرگاه بنیان و شالوده پژوهش اثربخش به تفکراثربخش می‌رسد؛ در مقابل پژوهش ناکارآمد و ابتر که ریشه به تفکر عقیم می‌برد.

راه و روش پژوهش اثربخش از 6 مرحله و مرتبه اساسی می‌گذرد و به مقصد می‌رسد:

1. مرحله شک و تردید در اتقان آموزه‌ها و یافته‌ها و راه و میراث گذشته و گذشتگان. یعنی، طرح و ایجاد شبهه و شک مستدل در مفروضات و مقبولات پیشین و نازا و غیر اثربخش. مثل، مفروضات و باورهای پذیرفته شده، مقبولات و مشهورات بدون دلیل و برهان. مثلاً، هزاران سال آدمی و مردمان فکر می‌کردند خورشید گرد زمین می‌چرخد و سیارات و ستارگان ثابت و ساکت هستند و ساکنین کره زمین در مرکز ثقل عالم و جهان واقع شده اند. یا، در قرون وسطی، مردم را باورانده بودند پاپ نماینده خداست و حق خرید و فروش بهشت و جهنم را دارد و نگاه ارباب و رعیتی مطلق حاکم بود و عقل‌ها تعطیل.
2. پس از تردید مستدل و پیش‌برنده، نوبت به ایجاد چالش‌ها و معارضات فکری و علمی می‌رسد. مراد از درگیری‌ها و چالش‌های اندیشگی و علمی، بحث‌ها و اختلافات معرفتی و منطقی و دانشی است. یعنی، بزرگ مردمان اندیشمند با جریان مستقر و حاکم و جاری فکری و علمی مخالفت کنند و نظر و اندیشه و مشی و طرح تازه‌ای بیاندازند. این گونه تعارضات و چالش‌ها، هسته ی اصلی پیشبرندگی و پیشرانی علمی و پژوهشی دارند. مثل، تعارض متفکران و دانشمندان با اهل کلام و جدل و مغالطه و اهل الهیات بسته در دوران حاکمیت کلیسا و دوران افول علم و پژوهش و دانایی.
3. گشودن باب و مسیر گفت و گوی علمی و پژوهشی. در نظر بگیرید قرن سوم و چهارم هجری در ایران فرهنگی را، یک متفکر و اندیشمند در بلخ و بخارا و سمرقند و اطراف سیحون و جیحون برای یک دانشمند و اندیشه ورز ساکن ری و اصفهان و تبریز و نظایر آن، اشکال و اختلاف علمی نامه می‌نوشد و آن دیگری با احترام و ادب پاسخ و نظر خود را اعلام می‌کرد و این باب گفتگو را را برای پژوهش‌های اثربخش می‌گشود. مثلاً، بیاد آوریم ابن سینا و رازی و در سده هشتم شیخ محمود شبستری و گلشن راز او را.

بنام آنکه جان را فکرت آموخت؛ چراغ دل ز نور جان برافروخت.

بنابراین اندیشیدن به گفتگوها و تعاملات اثربخش، یک مرحله و گام بلند در راه پژوهش اثربخش است.

1. مرحله نقد و نقادی و حاشیه و تحشیه‌های مستدل و معقول. یعنی، بازنمودن و آشکارسازی مجهولات و اشکالات جدی و عمیق متون و آثار گذشتگان و صاحبنظران عصر. اگر جردانو برانو و راجر بیکن و براهه و کپلر و دیگران صرفاً به گفته‌های کلیسا و ارباب دین اکتفا می‌کردند، علم و پژوهش و آگاهی‌های نوین هرگز متولد نمی شود و افق‌های نوین اندیشه و دانش هیچگاه گشوده نمی شد و مقوله پیشرفت همچنان مجهول و مغفول می‌ماند
2. مرحله پنجم در راه پژوهش اثربخش پرسش و پرسشگری است. پرسش و پرسشگری به نظر من پیشانی تفکر نو و نگاه تازه به امور و مسائل و مقولات و معانی است. پرسش گشاینده ابعاد و جوانب و ظرفیت‌های تازه در مباحث و پژوهش‌هاست. هر پرسشی، پاسخی دارد و از دل و درون هر پاسخی، پرسش جدید متولد می‌شود و همچنان پیش می‌رود، پس، پرسش و پاسخ هم مولد علم و دانش هستند و هم پیش برنده پژوهش‌ها. اگر ارسطو ظهور نمی کرد، فارابی معلم ثانی نمی شد و نبوغ ابن سینا مکتوم و مخفی می‌ماند
3. بالاخره مرحله ششم در راه پژوهش اثربخش، کار تیمی کردن و فعالیت دسته جمعی نمودن است. پژوهش یک کار و فعالیت جمعی و گروهی و همکارانه و اندیشه ورزانه است. تک روی و تک کاری اثر و خیر ضعیف و نحیف خواهد داشت. شایسته و لازم است در کار و کوشش پژوهشی و کاوش‌های علمی و تحقیقی بصورت تیم ی و گروهی و همدلانه فعالیت کنیم تا اثرمندی اصیل و خیر کثیر بدرویم.

چکیده مطلب این است که این مراحل ششگانه تمهید و آماده‌سازی و زمینه چینی برای تولید و تولد پژوهش‌ها و دانش‌های نو و مفید و اثربخش و کاربردی خواهد شد و فضای مناسب و مساعد برای ظهور اندیشه‌ها و دانش‌ها و اندیشمندان و دانشمندان را مهیا خواهد کرد.

پژوهشگر،  مدرس دانشگاه و دارای دکترای فلسفه غرب