آذر پناهی: پارک‌های علم و فناوری قرار است چه کاری انجام دهند؟ توسعه و تجاری‌سازی فناوری‌ها یا اشتغال و درآمدزایی؟ مسئولیت واحدهای فناور مستقر در این پارک‌ها چیست و برای ارزیابی دقیق این پارک‌ها چه باید کرد و الگو چیست؟ یک گزارش تحقیقاتی نشان می‌دهد که به طور متوسط 30 درصد شرکت‌های مستقر در پارک‌های علم و فناوری منتخب ایران از نوع دانش بنیان هستند.

به گزارش سیناپرس، مرکز پژوهش‌های مجلس در یک گزارش تحلیلی به ارزیابی کارنامه پارک‌های علم و فناوری پرداخته و می‌گوید: پارک‌های علم و فناوری یکی از نهادهای مؤثر در توسعه و تجاری‌سازی فناوری هستند و در سطح جهانی شاخص‌های متعددی برای ارزیابی پارک‌های علم و فناوری مبتنی بر خروجی‌های دانشی و فناورانه وجود دارد حال آنکه در کشور ما، مهم‌ترین شاخص‌ها شامل تعداد شرکت‌های دانش بنیان و واحدهای فناور مستقر در پارک و میزان اشتغال و درآمد کل و همچنین میزان صادرات بوده‌اند.

این گزارش می‌افزاید: با توجه به تفاوت کارکردها و ماهیت انواع پارک‌های علم و فناوری، ارزیابی‌های کنونی نمی‌تواند به طور دقیق میزان اثربخشی فعالیت پارک‌ها را نشان داده و امکان مقایسه صحیح و عادلانه بین آنها را فراهم سازد.

بازوی تحقیقاتی مجلس با کالبدشکافی کارنامه تعدادی پارک علم و فناوری منتخب از طریق ارزیابی برخی شاخص‌های نسبی و مبتنی بر بهره‌وری توضیح می‌دهد: پارک‌های منتخب به سه دسته تقسیم شده‌اند و پارک‌های تحقیقاتی عموماً به علت استقرار کسب و کارهای کوچک متمرکز بر تحقیق و توسعه و عدم توانایی کافی در انتقال فناوری و تجاری‌سازی، بهره‌وری کمی در درآمد کل و صادرات دارند.

این در حالی است که در پارک‌هایی با ماهیت فناورانه سهم صادرات از درآمد کل، بهره‌وری صادراتی و متوسط دانش فنی توسعه یافته رو به بالاست و مشخصه اصلی پارک‌های صنعتی، تمرکز بر اشتغال‌زایی و درآمدزایی در داخل بوده و متوسط دانش فنی توسعه یافته در آنها پایین است.

افزون بر اینکه این پارک‌ها ظرفیت‌های قابل توجهی برای شبکه‌سازی، هم‌افزایی و کمک به تجاری‌سازی دارند و افزایش داده‌های در دسترس و تفکیک اطلاعات در سطوح مختلف می‌تواند منجر به ارزیابی دقیق‌تر عملکرد و رشد پارک‌های موجود در هر دسته و رتبه‌بندی عادلانه آنها شود.

از پژوهش تا تجارت و درآمدزایی

ایجاد یک زنجیره یکپارچه از تحقیق و توسعه تا تجاری‌سازی، تولید، تبدیل ایده‌ها و فناوری‌ها به محصولات و خدمات نیازمند همراهی و تعامل کنشگران متعدد در نظام نوآوری است و پارک‌های علم و فناوری دسته‌ای از این کنشگران هستند که در نظام نوآوری به عنوان نهادهای میانجی یا واسط شناخته می‌شوند و نقش بسیار مهمی در تجاری‌سازی دانش و فناوری، حمایت مالی و فنی و حقوقی از کسب وکارهای نوآور و دانش بنیان و به هم رسانی دانشگاه، شرکت‌های دانش بنیان و صنعت برعهده دارند.

شاخص‌های وزارت علوم چیست؟

مهمترین شاخص‌های مورد نظر وزارت علوم تحقیقات و فناوری برای ارزیابی پارک‌های علم و فناوری عبارتند از:

• تعداد شرکتهای دانش بنیان و واحدهای فناور مستقر در پارک،
• میزان اشتغال و درآمد کل و صادرات.

این گزارش می‌افزاید: با توجه به کارکردها و ماهیت متفاوت پارک‌های علم و فناوری، ارزیابی به کمک شاخص‌های یادشده به تنهایی نمی‌تواند اثربخشی فعالیت پارک‌های علم و فناوری را آشکار ساخته و امکان مقایسه عملکرد آنها را نسبت به خود و یکدیگر فراهم سازد.در این پژوهش تلاش شده تا مدل اولیه‌ای برای دسته‌بندی پارک‌های علم و فناوری ارائه شود و به کمک شاخص‌های مبتنی بر بهره‌وری و کارایی برای پارک‌هایی با درآمد بیش از یک هزار میلیارد تومان پیشنهاد شده که می‌تواند با دریافت اطلاعات بیشتر و جامع‌تر از کلیه پارک‌های علم و فناوری کشور و تکمیل شاخص‌های ارزیابی بهبود یابد.

به گزارش سیناپرس، مرکز پژوهش‌های مجلس، محاسبه شاخص‌های ارزیابی پارک‌های علم و فناوری منتخب براساس داده‌های ارسالی آنها انجام داده و اعتراف می‌کند: به‌طور کلی استاندارد مشخصی برای ارائه آمار توسط پارک‌های علم و فناوری وجود ندارد و برخی از نتایج ممکن است تحت‌تأثیر شیوه اندازه‌گیری داده در این پارک‌ها باشد به همین دلیل لزوم تدوین استانداردها و دستورالعمل‌های مشخص برای اندازه‌گیری شاخص‌های ارزیابی احساس می‌شود و ضروری است پارک‌های علم و فناوری نسبت به جمع‌آوری داده‌ها با جزئیات بیشتر و ارائه آن به نهادهای ارزیاب اهتمام بیشتری داشته باشند.

اشتغال و درآمد پارک‌های علم و فناوری زیر ذره‌بین

گزارش‌های وزار ت علوم تحقیقات و فناوری نشان می‌دهد تعداد شاغلین مستقر در کلیه پارک‌های علم و فناوری بیش از 73 هزار نفر و مجموع درآمد کل پارک‌ها در سال 1400 حدود 23 همت بوده که البته این داده، تفکیکی بین فروش محصولات با فناوری‌های برتر و محصولات با فناوری‌های متوسط و پایین این شرکت‌ها قائل نشده و صرفاً درآمد کل شرکت را بیان می‌کند.

بیشترین درآمد کل را پارک فناوری پردیس حدود 20 همت اعلام کرده و البته این عدد با مقدار 427 میلیارد تومان گزارش شده به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری متفاوت است. در رتبه دوم شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان با حدود 5.5 همت قرار دارد و  به ترتیب پارک‌های استان‌های سمنان، البرز، آذربایجان شرقی، دانشگاه تهران و فارس با پایه درآمد حداقل یک همت به بالا قرار دارند.

نتیجه اینکه مجموع درآمد حاصل از صادرات پارک‌های علم و فناوری در سال 1400 نیز 123 میلیون دلار برآورد شده که حدود 90 درصد آن متعلق به پارک‌های علم و فناوری با درآمد بیش از یک همت است.

اشتغال در پارک‌های علم و فناوری

بازوی تحقیقاتی مجلس اعلام می‌کند:  تعداد شرکت‌ها و واحدهای مستقر در شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان با 641 واحد بیشترین مقدار را نسبت به سایرین دارد و بعد از آن پارک آذربایجان شرقی و پردیس به ترتیب با 441 و 317 واحد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. بیشترین تعداد شاغلین را پارک پردیس و شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان و در حدود 8500 نفر گزارش کرده‌اند. این گزارش فاش می‌سازد که آمار اشتغال در پارک‌های علم و فناوری به صورت کلی است و تفکیکی از میزان اشتغال به‌ازای شرکت‌های دانش‌بنیان، واحدهای فناور، استارت‌آپ‌ها، شتابدهنده‌ها و امثال آن ارائه نشده است.

افزون بر اینکه به‌طور متوسط 30 درصد شرکت‌های مستقر در پارک‌های منتخب از نوع دانش بنیان هستند و در پارک دانشگاه تهران بیش از 50 درصد شرکت‌ها از نوع دانش بنیان بوده و پارک‌های سمنان و آذربایجان شرقی نیز با 11 و 14 درصد کمترین شرکت‌های دانش بنیان را دارا هستند. همچنین به طور متوسط حدود 25 درصد از شاغلین پارک‌های منتخب شاغلین تحقیق و توسعه دارا ی مدرک تحصیلات تکمیلی محسوب می‌شوند. از سوی دیگر، متوسط اشتغالزایی در پارک پردیس، سمنان، البرز و دانشگاه تهران نسبت به سایر پارک‌های منتخب بالاتر است، هرچند با قطعیت نمی‌توان گفت این اشتغالزایی و روند افزایش سالیانه آن ناشی از رشد و بلوغ شرکت نوپا و تبدیل آن به شرکت بزرگتر است یا به علت افزایش استقرار کسب وکارهای استارتآپی و شتابدهنده‌ها.

بر اساس روایت مرکز پژوهش‌های مجلس، شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان بیشترین درآمد صادراتی را با مبلغ 53.5 میلیون دلار نسبت به سایر پارک‌های منتخب در سال 1400 داشته است و بعد از آن پارک فناوری پردیس با 16.5 میلیون دلار قرار دارد. پارک فناوری پردیس به دلیل درآمد بالا، بیشترین بهره‌وری نیروی کار را داشته است (نزدیک به 2.4 میلیارد تومان / نفر در سال). با این حال، بهره‌وری صادراتی شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان با فاصله از دیگر پارک‌ها (نزدیک به 6400 دلار / نفر در سال) در رتبه اول قرار دارد.

این گزارش فاش می‌سازد: متوسط دانش فنی توسعه‌یافته در پارک فارس حدود 1.4 است؛ یعنی به‌ازای هر شرکت مستقر در پارک 4.1 عدد دانش فنی تجاری‌شده وجود دارد و این نسبت در پارک علم و فناوری البرز و شهرک تحقیقاتی اصفهان برابر با 0.5 است و نشان می‌دهد معادل با 50 درصد شرکت‌های مستقر در آنها قادر بوده‌اند یک دانش فنی را توسعه داده و تجاری کنند. به همین ترتیب در پارک‌هایی همچون دانشگاه تهران، آذربایجان شرقی و سمنان نیز مقدار شاخص 0.3 و در پارک فناوری پردیس 0.1 است.

رقابت در راسته دانش بنیان‌ها

بازوی تحقیقاتی مجلس می‌گوید: هرچند پارک‌های بررسی‌شده در این پژوهش به لحاظ درآمدزایی دانش بنیان در صدر هستند، اما این شاخص و سایر شاخص‌هایی همچون اشتغال یا تعداد شرکت‌های مستقر نمی‌توانند نشان‌دهنده اثربخشی پارک‌ها یا نقاط قوت یا ضعف آنها باشند

از سوی دیگر، ارزیابی به کمک شاخص‌های مبتنی بر بهره‌وری نشان می‌دهد پارک‌هایی همچون شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان، البرز، سمنان و با مقداری اغماض پارک علم و فناوری فارس با بهرهوری صادراتی بالاتر از 2500 دلار / نفر معادل 100 میلیون تومان به ازای هر نفر در شاخص متوسط دانش فنی و فناوری تجاری شده، نسبتاً موفق عمل کرده‌اند. این بدان معناست که کیفیت و رقابت‌پذیری محصولات و خدمات در بازار صادراتی به توسعه دانش فنی و فناوری وابسته است؛ هرچند در مسیر مقابل، توسعه دانش فنی و فناوری به معنای دستیابی به بهره‌وری صادراتی نیست. برای مثال در پارک‌های علم و فناوری دانشگاه تهران و آذربایجان شرقی با وجودی که حداقل 30 درصد شرکت‌های مستقر دارای یک دانش فنی توسعه یافته هستند، اما بهره‌وری صادراتی ندارند؛ ضمن اینکه درآمد کل آنها هم زیاد نیست. در عین حال پارک پردیس با وجود توفیق در درآمدزایی و اشتغالزایی، از نظر متوسط دانش فنی تجاری‌شده و بهره‌وری صادراتی در رتبه‌هایی پایین‌تر از سایرین قرار دارد.

نتیجه اینکه هرچند این گزارش تا حدودی وضعیت پارک‌های علم و فناوری را نشان می‌دهد، اما به‌نظر می‌رسد بخشی از این نتایج ناشی از فضای غالب و کارکرد حاکم بر پارک باشد؛ لذا دسته بندی پارک‌ها براساس ماهیت و کارکرد، می‌تواند تصویر معقول‌تری از جایگاه، ظرفیت‌ها و چشم‌انداز آتی هریک از پارک‌ها ارائه دهد .