شگفتی های دوازده برج ایرانی
سیناپرس: در میان این آثار متعدد و متنوع ، در طی قرون مختلف برج هائی با فرم ها و پلان های متفاوت در گوشه و کنار این سرزمین ساخته شده اند که هر کدام از آن ها دارای ویژگی های گوناگونی هستند . بسیاری از این برج ها جنبه یادمان داشته و برخی به عنوان مقبره و گروهی نیز با کاربری های دیگری مانند دیده بانی ، راهنمائی مسافران و کاروان ها و …. ساخته شده اند . در این میان برخی از این برج ها دارای شهرتی جهانی هستند و در شمار آثار ثبت شده در فهرست میراث جهانی سازمان یونسکو قرار دارند . نکته ای که باید در این زمینه مورد توجه قرار گیرد ، نوع انتخاب این دوازده برج بر اساس تنوع کاربرد آن ها است و بدون شک می توان به این فهرست ، ده ها نمونه دیگر اضافه کرد که از نظر اهمیت و ارزش ، همسان و هم طراز این دوازده برج معرفی شده هستند .
برج یکم : برج قابوس ، شاهکار مهندسی جهان :
این برج هفتاد متری که بلند ترین برج آجری جهان به شمار می رود در شهر گنبد کاووس در استان گلستان قرار دارد و یکی از آثار میراث جهانی کشور ایران به شمار رفته و به نوعی می توان آن را ویترین گردشگری گلستان نامید . در حقیقت اگر کسی به استان گلستان سفر کرده و به تماشای برج قابوس نرود ، نیمی از دیدنی های تاریخ گلستان را ندیده است . این بنای ارزشمند در قرن چهارم هجری ساخته شده و به دلیل واقع شدن بر روی تپه ای به ارتفاع پانزده متر ، از فاصله بسیار دور قابل رویت است . عظمت این بنا به اندازه ای است که هنوز در مقیاس بسیاری از ساختمان های امروزی ، بنائی مرتفع به شمار می رود .این برج آجری به دستور قابوس ابن وشمگیر و در زمان حیاتش به منظور استفاده به عنوان آرامگاه ساخته شد . گنبد این برج مخروطی و بدنه آن دارای پلان ستاره ای شکل است .
برج دوم ؛ برج رادکان : رصدخانه ، مقبره یا کاخ پادشاهی خیالی
این برج در فاصله 3 کیلومتری روستای رادکان و 26 کیلو متری شمال غرب شهر چناران و 85 کیلومتری غرب مشهد واقع شده است .
از خارج پایه بنا دوازده ضلعی بوده و دارای پوشش آجری با تزئینات کاشی فیروزه ای است ، گنبد بنا مخروطی شکل و از آجر ساخته شده است . بر روی ساقه گنبد آثار کتیبه دیده می شود که از بین رفته و قابل خواندن ناست.
در ساقه گنبد چهار نورگیر کارگذاشته شده که کاربرد آن احتمالاً رصد خانه استو در ذهن افراد محلی و چوپان هایی که در این محل بودند ، این بخش کاخ یک پادشاه خیالی است .
تزئینات آجری روی بدنه خارجی به صورت گره های آجری با نقش کلی لوزی است . احتمالاً پی بنا از سنگ استو مصالح به کار رفته در کل بنا ، آجر ، ماسه و گچ است . هرتسفلد مستشرق آلمانی در بخش آثار ایران میل رادکان را مقبره یکی از حکام مغول خراسان دانسته است .
برج ؛ از داخل هشت گوش و از خارج 36 نیم ستون دارد . به گواه دونالد ویلبر ، باستان شناس مشهور ، این برج قدیمی ترین مقبره برجی در ایران با نیم ستون متصل در سطح خارجی است .
ارتفاع برج رادکان 25 متر و قطر خارجیآن بیست متر است . این بنا از نظر خصوصیات ساختمانی ، با برج علی آباد کاشمر و مقبره برجی علاالدین در ورامین ، مقبره برجی بسطام ، ری و گنبد کاووس قابل مقایسه است .
این تشابه به حدی است که کارشناسان گمان دارند که برج علی آباد کاشمر از روی این برج الگو برداری کرده است .
برج سوم ، برج علا الدوله ورامین : برجی جدا از شهر
برای دیدن سومین برج ایرانی باید به شهر باستانی ورامین سفر کنید . این بنا در میدان امام شهر ورامین قرار دارد .
برج علاالدوله دارای نمائی 32 ترک به صورت ستاره ای و ارتفاع آن حدود هفده متر است و در سال 688 هجری قمری ساخته شده است . در ضلع جنوبی کف بنا دریچه ای به سمت سرداب می رود . پلان سرداب چلیپایی و بدنه آن کلاً با آجر پوشیده شده است و در کل سردابه اثری از تزئینات دیده نمی شود .
برج علاالدوله هماره مورد توجه جهانگردانی که از ورامین عبور می کردند قرار گرفته و در سفرنامه دیولافوا در قرن نوزدهم میلادی ، دورنمایی از برج و شهر به تصویر کشیده شده است .
دمورگان در کتاب خاطرات هیات علمی فرانسه در ایران ، طرحی از برج علاالدوله و فضای اطراف آن ارائه نموده است .
هرتسفلد نیز در بررسی کتیبه های امامزاده کرار در بوزان اصفهان ، به نسب و تاریخ ساختمان علاالدوله ورامین اشاره می کند .
سعید وزیری نویسنده ی کتاب تاریخ ورامین در مورد این بنا می گوید :
« این برج ، برجی آرامگاهی است كه جدا از كل شهر ساخته شده و هنگامی كه ما برای عكس برداری از این اثر رفتیم این استقلال و جدایی به طور كاملا واضح به چشم می خورد »
برج چهارم ، برج آهنگان : گور دختر هندی
این بنا در فاصله 22 کیلومتری شمال مشهد و 11 کیلومتری شهر طوس در کنار جاد توس به روستای پاژ زادگاه ، زادگاه فردوسی واقع گردیده و در نزد اهالی محل به گور دختر هندی یا گور گوهر تاج معروف است .
پی بنا از سنگ و دیواره ها از آجر مساخته شده اند . پلان بنا هشت ضلعی بوده ودر هر شکستگی و زاویه این هشت ضلعی ، یک نیم ستون کار گذاشته شده که در مجموع بنا دارای هشت نیم ستون است .
در کل بدنه بنا برای تزئین از کاشی های فیروزه ای و لاجوردی به نقش ستاره ایرانی یا هشت پر و لوتوس کار شده است گنبد بنا مخروطی شکل بوده و به صورت ستاره ای شانزده پر شیار شیار اجرا شده و با کاشی ساده فیروزه ای و لاجوردی به صورت ردیف های افقی به ترتیب دو ردیف کاشی فیروزه ای موازی با دو ردیف کاشی لاجوردی و دو ردیف آجر کاری است و تا بالای گنبد این سبک و آرایش تزئینی ادامه دارد .
داخل بنا نیز پلان هشت ضلعی دارد و زیر گنبد ، در داخل سنگ قبری مکعب مستطیل شکل مشاهده می شود که بر روی آن خط و کتیبه نوشته شده است . این برج احتمالا از یادگارهای معماری قرن نهم هجری در این منطقه است .
برج پنجم ، برج کاشانه بسطام : راوی خاموش عرفان ایرانی
بسطام را می توان بدون اغراق ، پایتخت عرفان ایرانی دانست ، دیار بایزید بسطامی …. برای دیدن پنجمین برج ایرانی باید بار سفر را به مقصد شهر بسطام در نزدیکی شاهرود بسته و خود آماده دیدن نیمی از عرفان ایرانی کنید .
این بنا چسبیده به مسجد جامع شهر واقع شده و شامل برج ، پلکان و گنبد است . گنبد این برج که در حال حاضر به صورت آجری است احتمالا ً در گذشته پوشش کاشی کاری داشته که به مرور زمان از بین رفته است . در ورودی برج از مسجد جامع و شبستان زمستانی آن باز می شود و در جهت قبله قرار دارد . ارتفاع برج کاشانه از داخل بیست و چهار متر و از بیرون حدودا بیست متر و شکل خارجی آن کثیـر الا ضلاع منتظم سی ضلعی است . از تاریخ بنای این برج اطلاع دقیقی در دست نیست . اهالی بسطام می گویند که این برج آتشکده زرتشتیان قبل از اسلا م بوده است ، برخی از مستشرقین از جمله آندره گدار بر این عقیده هستند که این بنا از آثار غازان خان مغول است و اسم اصلی آن غازانیه بوده و به مرور زمان و بدون توجه به اصل آن ، کاشانه نامیده شده است . در حال حاضر در وسط این برج چاه بسیار عمیقی وجود دارد و راه صعود به بالای بام آن از داخل ساختمان است که باید از پله های بسیار کوچک وراهرو تاریکی عبور کرد به نظر می رسد در دوره های بعد از اسلام از این برج برای دیده بانی قصبه بسطام استفاده می شده است . و دیگر اینکه با توجه به اسلوب ساختمان و آثار دیگر ، این ساختمان به رصدخانه بیشتر شبیه است .
برج ششم ، برج مهماندوست دامغان : شریک نبرد نادرشاه و گواه فتنه افغان
ششمین برج ایرانی را باید در دامغان به تماشا نشست . همان جا که پسته هایش شهرتی عالمگیر دارد و در کتاب های تاریخ بارها نامش با رویدادهای مهم گره خورده است . این برج تاریخی که در قرن پنجم هجری ساخته شده است نام خود را از روستای مجاور خود یعنی روستای مهماندوست به عاریت گرفته است و امروزه به دلیل تخریب بخش هائی از بدنه و راس آن ، ارتفاع دقیق آن را نمی توان تخمین زد . در حال حاضر ارتفاع این برج تاریخی دوازده متر است که خود گویای شکوه و بزرگی آن در زمان آبادانی اش دارد .
این بنا که از یادگارهای دوره سلجوقی در ایران به شمار می رود کاربری آرامگاهی داشته و در میان آن تعدادی قبر وجود دارد که به باور برخی از مردم محلی یکی از این قبرها به یکی از امامزادگان تعلق دارد که البته این موضوع چندان قابل پذیرش نبوده و سند محکمی برای اثبات آن وجود ندارد . این برج نیز مانند سایر برج های ایرانی دارای پلانی ستاره ای شکل با دوازده زائده است . بر اساس متون تاریخی نبرد بسیار مهم و جیاتی نادر شاه افشار با اشرف افغان که منجر به آزادی سرزمین ایران از تهاجم افغان ها در پایان سلسله صفوی شده بود ، در این محل روی داده است .
برج هفتم ، برج علی آباد کاشمر : نوید آمدن بهار
این برج در 12 کیلومتری شرق شهرستان بردسکن به سمت کاشمر و در فاصله 260 کیلومتری جنوب مشهد در روستای علی آباد قرار دارد .
بنا از بیرون در پایه بنا و تا بالای سر در ورودی به صورت دوازده ضلعی ساخته شده و از آن بالـا تـر حالت مـــدور به خود می گیرد و از داخل دارای پلان هشت ضلعی است .
در نمای خارجی بنا ،48 نیم ستون های آجری با تزئینات آجری با طرح های لوزی به صورت گره های آجری است. در فواصل بین این نیم ستون ها تزئینات کاشی کاری به رنگ های فیروزه ای و لاجوردی اجرا شده است .
در صفحه 199 کتاب تاریخ بردسکن در مورد این بنا چنین نوشته شده است :
« برج کاشمر بر روی قلعه ای به نام کوشک ساخته شده است و قدمت این منطقه به عصر کیانیان و اشکانیان می رسد . اعتقاد بر این است که این برج یک مقبره بوده است . به همین دلیل به مقبره کاشمر نیز معروف شده است . این که ( این محل ) مقبره چه شخصیتی است ، به خوبی مشخص نیست …. این برج 18 متر ارتفاع دارد و محیط خارجی آن 42 متر و محیط داخلی آن 21 متر است . نمای خارجی بنا دارای پوشش مخروطی شکل است و از آجر ساخته شده است …..ارتفاع تیزه اصلی گنبد تا کف 31 متر است . معماری آن به شیوه برج رادکان است و این برج به آتشکده زرتشت نیز معروف است .محققین با مطالعاتی که روی این بنا انجام داده اند به این نتیجه رسیده اند که لحظه سال تحویل در روز اول بهار را از روی این برج در محل یکی از طاقچه های آن با استفاده از نور خورشید تعیین می کرده اند . »
برج هشتم ، برج مدور مراغه : همراه تاریخی گنبد کبود
آذربایجان و تاریخ غنی و پر شکوهش همواره بخشی جدائی ناپذیر از تاریخ ایران به شمار می رود . در میان شهرهای آذربایجان مراغه دارای تعداد زیادی آثار تاریخی و فرهنگی است که هشتمین برج ایرانی را در خود جای داده است . برج مدور در نزدیکی گنبد کبود که از مشهورترین آثار شهر مراغه است قرار دارد و البته از آن قدیمی تر است . برج مدور در اواسط قرن ششم هجری و با کاربری آرامگاهی ساخته شده است و متاسفانه بخش هائی از آن در طول زمان آسیب دیده است ولی هنوز بقایای این برج ، تحسین هر بازدید کننده ای را برانگیخته و نشان از هنرمندی و توانائی سازندگان و معمارانش دارد . پلان این بنا کاملا دایره ای شکل بوده و در بدنه آن تزئینات اندکی از کاشی دیده می شود . در زیر این برج سردابه ای وجود دارد که کاربری مقبره ای برج را تائید می کند ولی متاسفانه از هویت فرد یا افراد مدفون در این برج اطلاعاتی در دست نیست .
برج نهم ، برج فیروز آباد بردسکن : دیده بان نیمه ویران تاریخ
این بنا در 17 کیلومتری جنوب شرقی بردسکن و در روستای فیروز آباد واقع شده است . بنا کلاً از آجر بوده و به صورت استوانه ای ساخته شده است . بنای فعلی به صورت نیمه مخروبه است و در ساقه برج تمام شده و بخش بالای آن فرو ریخته است .
در قسمت خارجی بنا و در وسط بدنه یک کتیبه آجری دیده می شود که با دو نوار تزئینی باریک در بالا و پایین ، تزئین شده است و برج را دور می زند .
در ورودی برج در جهت مشرق است که در پشت آن یک راه پله مارپیچ وجود دارد که به سمت بالا می رود و در داخل برج ، عنصر معماری دیگری به جز پله وجود ندارد .
در صفحه 98 کتاب اول خراسان در مورد این بنا چنین نوشته شده است :
« این برج استوانه ای شکل دارای کتیبه ای به خط کوفی در ارتفاع شش متری از سطح زمین است و جز بناهای قرن هفتم هجری قمری به شمار می آید . هم اکنون ارتفاع برج فیروز آباد به علت عدم رسیدگی از 25 متر به 18 متر رسیده و در داخل مناره آثاری از پلکانی دیده می شود که صعود بر مناره را امکان پذیر ساخته است . »
در صفه 201 کتاب تاریخ بردسکن نیز در مورد این بنا چنین نگاشته شده است :
« … ارتفاع اولیه و تقریبی بنا 24 متر بوده و اکنون پس از فرسایش حدود 18 متر از آن باقی مانده است . این بنا دارای دو کتیبه است یکی به صورت دوار در ارتفاع شش متری از سطح زمین و دیگری در حدود وسط مناره در ضلع جنوبی آن و به صورت عمودی نوشته شده است . این کتیبه به خط کوفی استو به علت از بین رفتن قسمت هایی از نوشته ، خواندن آن میسر نیست .بالاتر از کتیبه ، ( تزئینات ) آجری به صورت زیگزاگ به کار برده شده است . »
برج دهم ، برج نقاره خانه ری : آرامگاه پادشاهی از روزگار کهن
برج نقاره خانه شهر ری با نام های دیگری همانند برج طبرک و برج یزید نیز شناخته می شود و برای دیدن آن باید به شهر باستانی ری در نزدیکی تهران سفر کرده و در آنجا سراغ کوه نقاره خانه را بگیرید . در دامنه جنوبی کوه و مشرف بر زمین های کشاورزی ، بقایای دهمین برج ایرانی به شما خوشآمدگوئی می کند . این برج نیز کاربری آرامگاهی داشته و بر اساس متون و روایات تاریخی یکی از پادشاهان و حاکمان محلی در آن مدفون است . متاسفانه بخش های بالائی برج آسیب دیده و نمی توان ارتفاع اولیه آن را تخمین زد . بدنه برج از جنس آجر بوده و تزئینات به کار رفته در آن نیز همگی از آجر است و به همین دلیل به راحتی می توان آن را به عصر سلجوقی نسبت داد . در زیر برج ساختمان یک سردابه وجود دارد که محل اصلی آرامگاه به شمار می رود . در برخی منابع تاریخی نام بانی و سازنده آن را بزرگ امید ذکر کرده اند . پلان برج به شکل هشت ضلعی است و سقف و گنبد آن فرو ریخته است . در حقیقت اینکه چه زمانی و به چه دلیل این برج به نام نقاره خانه مشهور شد ، مشخص نیست .
برج یازدهم ، برج سنگی بادرود : مخروطی از جنس سنگ
بر خلاف سایر برج های معرفی شده ، این برج تاریخی از جنس سنگ ساخته شده است و شاید مهمترین دلیل این موضوع موقعیت قرار گرفتن آن در میان کوهستان باشد که دسترسی به سنگ را برای ساختمان سازی آسان می سازد . این بنا که در 14 کیلومتری فیروزکوه و در داخل روستای بادرود قرار گرفته ، دارای گنبد مخروطی از جنس سنگ است که از داخل حالت مقعر دارد .
ورودی بنا در ضلع شمالی آن قرار دارد و دور تا دور فضای داخلی بنا وبالای اضلاع در زیر گنبد ، کتیبه ای به خط کوفی بنایی است دیده می شود که نام علی (ع) در آن تکرار شده است .
ارتفاع برج در حدود دوازده متر است و می توان ان را از بلندترین برج های منطقه فیروزکوه دانست . برج سنگی بادرود در قرن هشتم هجری ساخته شده و دارای پلانی دوازده ضلعی است و کاربری آن نیز آرامگاهی بوده که متاسفانه اطلاعاتی از فرد یا افراد مدفون در آن در دست نیست .
برج دوازدهم ، برج دیده بانی مزداران : ساختمان سنگی شگفت انگیز
در بین یازده برج پیشین بیشتر آن ها کاربری آرامگاهی ، یادمان و یا رصدخانه را داشتند ولی آخرین برج تاریخی این فهرست دارای کاربری متفاوت و صد البته معماری متمایز و ویژه ای است .این بنا در حدود 23 کیلومتری جنوب فیروزکوه و در روستای مزداران واقع شده است .
بدنه برج از لاشه سنگ و ملاط گچ و ساروج به صورت هشت ضلعی ساخته شده و ورودی بنا از ضلع جنوب است . ساختار داخلی بنا در حالتی است که در سمت غرب و مشرف به قلعه یک بیضی بزرگ از گنبد تا پائئین دیواره ها برش خورده است که این امر نشان دهنده ارتباط میان قلعه و برج مورد بحث است .
در اضلاع داخلی چهار طاق نما وجود دارد که بالای آن به صورت کنگره ساخته شده است و در بالای هر کدام یک حفره کوچک مشهود است .
در صفحه 125 کتاب آثار تاریخی فیروزکوه در مورد این بنا توضیحاتی ارائه شده است که مربوط به زمان قبل از مرمت آن است که آن را ذکر می کنیم :
« ورودی برج در سمت جنوب و در قسمتی از آن وجود داشته که امروزه دیده نمی شود . با توجه به مصالح به کار رفته در بنا و بقایای سفال هایی که در اطراف برج و قلعه به دست آمده ، می توان قدمت برج را به قرن هفت و هشت نسبت داد . »
گزارش و تصاویر : احسان محمدحسینی
No tags for this post.
