نگاهی به جذب گردشگر از طریق جشنوارههای هنری/ 16
نمایشگاه کتاب تهران؛ فرصت جهانی‌سازی یا قربانی سیاست‌زدگی؟
سحر ترهنده بر این باور است که با وجود ظرفیت‌های کم‌نظیر فرهنگی و اقتصادی، نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران همچنان نتوانسته به جایگاهی جهانی دست یابد. چالش‌هایی چون عدم عضویت در کنوانسیون کپی‌رایت، نگرانی‌های امنیتی، سیاست‌زدگی مفرط و زیرساخت‌های ناکافی، مانع حضور گسترده ناشران و فعالان فرهنگی خارجی شده‌اند. آیا زمان تغییر فرا نرسیده است؟
زهره نیلی: سحر ترهنده، عضو هیئت مدیره شورای کتاب کودک و داور بین‌المللی جایزه‌هایی چون براتیسلاوا و اندرسن بوده است. او در گفتگوی اختصاصی با خبرگزاری سینا، و در پاسخ به این‌که رویدادهای فرهنگی، از جمله نمایشگاه کتاب تهران تا چه اندازه می‌توانند در رونق گردشگری و اقتصاد آن نقش داشته باشند می‌گوید: نمایشگاه کتاب و جشنوارههای فرهنگی-هنری ایران، بی‌تردید از ظرفیت‌های بالایی برای تبدیل‌شدن به رویدادهایی جهانی، ارزآور و جذب‌کننده گردشگران فرهنگی برخوردارند. این ظرفیتها می‌توانند به شکلی مؤثر در تقویت اقتصاد فرهنگ‌محور و گسترش دیپلماسی فرهنگی ایفای نقش کنند. اما در عمل، عوامل متعددی مانع تحقق این ظرفیتها شده‌اند.
به گفته مدیر کتاب‌های طوطی، یکی از مهم‌ترین موانع، عدم عضویت ایران در کنوانسیون بین‌المللی کپی‌رایت است. این مسئله باعث بی‌اعتمادی شدید در میان ناشران و نویسندگان خارجی شده. وقتی هیچ تضمینی برای حفظ حقوق معنوی آثار آن‌ها در ایران وجود ندارد، طبیعی است که نسبت به حضور در نمایشگاه تهران دلسرد شوند. علاوه بر این، مسایل امنیتی و دیپلماتیک، تأثیر عمیقی بر روند حضور مهمانان خارجی گذاشته است. نمونه‌هایی از بازداشت یا محدودیت خروج برای اتباع برخی کشورها پس از سفر به ایران، نگرانی‌هایی جدی ایجاد کرده. به‌ویژه زمانی که دولت‌های غربی به شهروندان خود هشدار رسمی درباره سفر به ایران می‌دهند، نه تنها ناشران و نویسندگان، بلکه حتی گردشگران فرهنگی نیز تمایلی به حضور نخواهند داشت.
ترهنده به نبود تعاملات بین‌المللی اشاره و بیان می‌کند: بی‌تردید این مساله، فرهنگ ما را در انزوا فرو می‌برد. به‌عنوان مثال، یکی از دلایل عمده جهانی‌نشدن ادبیات کودک و نوجوان ایران، همین خلأ در تعاملات مستمر، چرخه سالم نشر و بازخورد بین‌المللی است. جهانی‌شدن بدون حضور فعال در نمایشگاه‌های معتبر دنیا و پذیرش فعالان خارجی در رویدادهای داخلی ممکن نیست. از سوی دیگر، بی‌ثباتی در سیاست‌گذاری فرهنگی هم آسیب‌زا بوده است. در ایران، سیاست‌های فرهنگی به‌شدت تابع تغییرات دولت‌هاست. با آمدن هر دولت، رویکردها نسبت به فرهنگ و هنر (از جمله نمایشگاه کتاب) تغییر می‌کند. این بی‌ثباتی، سردرگمی در داخل و بی‌اعتمادی در خارج ایجاد کرده است. در حالی‌که در روابط فرهنگی بین‌الملل، استمرار و اعتمادسازی حیاتی‌ست.
بیشتر بخوانید:
وقتی نمایشگاه صنایع دستی، ویترین رزومه مدیران می‌شود
قونیه روی موج مولانا؛ نیشابور در سکوت عطار
به گفته داور بین‌المللی جشنواره تصویرگری براتیسلاوا، زیرساخت‌های فرهنگی و گردشگری نیز دچار ضعف‌های اساسی‌اند. نمایشگاه کتاب تهران بیشتر به بازاری برای فروش شباهت دارد تا یک پلتفرم چندوجهی فرهنگی. در مقایسه با رویدادهایی مانند نمایشگاه کتاب فرانکفورت یا بولونیا، ما فاقد امکاناتی چون تورهای فرهنگی، سالن‌های تعامل بین‌المللی، فضاهای تجربه‌محور و زیرساخت‌های دیجیتال هستیم. با این حال، امسال شاهد گامی رو به جلو بودیم. اجرای برنامه فلوشیپ برای دعوت از ناشران خارجی که با حمایت‌های مالی صورت گرفت، زمینه‌ساز دیدارهای حرفه‌ای بین ناشران ایرانی و خارجی شد. هرچند این اقدام با تأخیر انجام شده، اما گام مثبتی محسوب می‌شود و می‌تواند در صورت تداوم، به تقویت جایگاه بین‌المللی نمایشگاه کمک کند.
پیشنهاد ترهنده برای عبور از وضعیت کنونی این است که سیاست فرهنگی پایدار و فرادولتی برای حوزه فرهنگ و گردشگری فرهنگی تدوین شود و نهاد مستقل برای دیپلماسی فرهنگی و برگزاری نمایشگاه‌ها، همراه با پروتکل‌های همکاری بین‌المللی بلندمدت شکل بگیرد. همچنین پرهیز از امنیتی‌سازی مفرط فعالیت‌های فرهنگی و ارائه تضمین‌های حقوقی روشن برای حضور مهمانان خارجی، عضویت در معاهدات جهانی نشر از جمله کنوانسیون برن برای حمایت از حقوق مؤلف و بازتعریف ساختار نمایشگاه کتاب تهران از یک رویداد صرفاً فروش‌محور به یک پلتفرم فرهنگی معتبر در سطح جهانی ضرورت‌هایی است که باید به آن توجه شود. بی‌گمان، اگر این موارد به‌طور جدی در دستور کار قرار گیرد، نمایشگاه کتاب تهران می‌تواند نه‌تنها به‌عنوان رویدادی ملی، بلکه به‌عنوان ابزار دیپلماسی فرهنگی مؤثر و پویای ایران در سطح بین‌الملل ایفای نقش کند.
