آب مجازی و افزایش بهره‌وری آب
سیناپرس: کمبود منابع آب شیرین در جهان و توزیع نامتوازن آن در مناطق مختلف در کنار رشد سریع جمعیت و افزایش تقاضا برای این مایع حیات بخش، چالش بزرگی به نام کم آبی را به وجود آورده است که روز به روز ابعاد آن گسترده تر می شود.
بیش از 70 درصد سطح کره زمین از آب پوشیده است، اما تنها نزدیک به 3 درصد از این آب را آب‌های شیرین و قابل آشامیدن تشکیل میدهد و البته 90 درصد این آب شیرین هم به صورت منجمد در دو قطب زمین و نیز یخچالهای کوهستانی قرار گرفته و عملا قابل استفاده نیست.
چنانچه میانگین تقاضای سرانه آب به هیچ عنوان تغییر نكند و جمعیت جهان براساس پیش‌بینی‌های سازمان ملل به 9 میلیارد نفر در سال 2050 برسد، آبی كه بشر استحصال می‌كند حدود 10200 كیلومتر مكعب، یعنی حدود 82 درصد آب‌های روان شیرین كره زمین خواهد بود. اگر علاوه بر جمعیت، تقاضای سرانه نیز افزایش یابد محدودیت شدید آب در سطح جهان قبل از سال 2100 نمایان خواهد شد.
اما زندگی بشر علاوه بر نیاز شرب، از جهتی دیگر هم به آب وابسته است و آن تولید محصولات کشاورزی و بحث امنیت غذایی است. چه آنکه تولیدات کشاورزی بسیار بیشتر از نیاز شرب ساکنان کره زمین، منابع آبی جهان را مصرف می کنند.
طبق آمار وزارت نیرو، از مجموع کل آب قابل استحصال در کشور ما، 2 درصد در بخش صنعت و فضای سبز، 6 درصد در بخش شرب و در حدود 92 درصد هم در بخش کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد.
شاید تا چند دهه پیش از این، مصرف بالای آب در بخش کشاورزی برای اقتصاد و محیط زیست کشور چندان قابل اعتنا نبود، اما با رشد جمعیت و افزایش تقاضای آب در دیگر بخش ها و نیز تغییرات اقلیمی که به کاهش بارندگی و بالتبع کاهش ذخایر آبی انجامیده، این حجم بسیار زیاد مصرف آب در این بخش دیگر قابل تحمل نیست. اما برای مدیریت و کاهش سهم آب کشاورزی بدون آنکه آسیبی به امنیت غذایی جامعه وارد شود، چه راهکارهایی پیش روی مسوولان و تصمیم گیران اقتصادی کشور قرار دارد؟
بی تردید، یکی از بهترین و موثرترین این راهکارها، توجه به بحث واردات «آب مجازی» و صرفه جویی و صیانت از منابع آب کشور است.
مفهوم «آب مجازی» برای اولین بار توسط «تونی آلن» در سال 1998 مطرح شد و به مقدار آبی گفته میشود كه یك كالا و یا یك فرآورده كشاورزی طی فرآیند تولید، مصرف می‌كند تا به مرحله تكامل برسد و مقدار آن معادل جمع كل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان است. به طور ساده میتوان آب مجازی را مقدار آبی تعریف کرد که برای تولید کالا مورد نیاز است. صفت مجازی در این تعریف بدان معناست که بخش عمده آب مصرف شده طی فرآیند تولید، در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و در حقیقت بخش بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان به عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی خواهد ماند.
در سال 2003، «آرجن هوکسترا»، تعریف کامل‌تری از آب مجازی را به صورت «آب مجازی، جمع کل آب مورد نیاز برای تولید مقدار معینی از محصول (کالا) با توجه به شرایط اقلیمی، مکانی، زمان تولید و راندمان می‌باشد» ارایه كرد. برای محاسبه مقدار آب مجازی محصولات مختلف لازم است کلیه منابع آبی را که به صورت مستقیم یا غیر مستقیم (اعم از باران، آب سطحی یا زیرزمینی) در تولید محصول مؤثر بوده‌اند مورد توجه قرار داد.
آب مجازی و بهره‌وری آب نسبت به هم رابطه معکوس دارند. به عبارت دیگر، در بهره‌وری تأکید بر مقدار تولید از آب و در آب مجازی تأکید بر مقدار آب مصرف شده در تولید محصول است. بنابراین با افزایش بهره‌وری آب، مقدار آب مجازی در محصول یا کالای مورد نظر کاهش خواهد یافت.
باتوجه به بحران شدید کمبود آب در سطح جهان بهویژه در سالهای اخیر، مفهوم «آب مجازی» در بسیاری از کشورها برای برنامهریزی و سیاستگذاریهای کلان اقتصادی و کشاورزی از اهمیت زیادی برخوردار شده است و چون امکان تجارت آب به لحاظ حجم و قیمت آن وجود ندارد، کشورهای کمآب و پرجمعیت جهان، سرانجام مجبور شده‌اند که در بحث صادرات و واردات کالاها با در نظر گرفتن میزان آب مجازی مصرفی آنها، تمهیدات مناسبی به کار گیرند و خود را از تولید محصولات آبدوست که منجر به فشار بر منابع آبی کشور میشود، آزاد و رها سازند. بنابراین این کشورها واردات خود را به محصولاتی که بیشترین مصرف آب مجازی را دارند، محدود کرده و در مقابل بر تولید محصولاتی با مصرف آب مجازی کمتر، تاکید و نسبت به صدور آنها اقدام میکنند.
هرچند که ایران به دلیل واردات گسترده محصولات کشاورزی و دامی بهویژه در چند سال اخیر، همواره در شمار بزرگترین واردکنندگان آب مجازی جهان بوده است، اما هنوز در کشور ما، واردات مواد غذایی با هدف تجارت آب مجازی صورت نمیگیرد. در صورتی که واردات هدفمند آب مجازی، میتواند بخش‌های مختلف اقتصادی و اجتماعی کشور را تحت تأثیر قرار داده و امنیت غذایی آن را تضمین نماید. منافع حاصل از طرحهای بلندمدت و كوتاهمدت آب مجازی را میتوان در دیگر بخش‌های اقتصادی سرمایهگذاری كرد و با بحران آب كه در برخی از نقاط كشور آغاز شده و در سایر مناطق نیز در شرف وقوع است، به مقابله پرداخت.
