گزارش تصویری و تحلیل فنی مسجد خسرو شیر
این بنا در 100 کیلومتری شمال غرب شهر سبزوار و در نزدیکی روستای خسرو شیر واقع شده است . در حال حاضر از این مسجد فقط دو دیوار جانبی ایوان آن باقی مانده است که در نوع خود یکی از شاهکارهای جالب معماری منطقه محسوب می شود . ارتفاع این دیواره ها در حدود 6 متر و قطر آن 2 متر است .
ایوان بنا رو به شمال است و شبستان های مسجد در دو طرف آن قرار گرفته اند . در هر ضلع این ایوان دو ورودی تعبیه شده که به شبستان های اطراف منتهی می شده است . امروزه پوشش ایوان از بین رفته و فقط در دو محل ، یکی در سردر ایوان و دیگری در قسمت عقبی ، بقایای دو تویزه که به صورت باندهای جلو آمده ، گچبری و تزئینات دیده می شود .
گچبری این تویزه در نوع خود بی نظیر بوده و به نحو هنرمندانه ای آیاتی از قرآن را با خطوط کشیده به صورت چند ضلعی و دایره تزئین کرده اند .
تناسب خطوط و نقوش در این تویزه ها و نحوه برجستگی و کشیدگی آن ها با خطوط ریز و ظریف در بالای خطوط پهن کتیبه سراسری هماهنگی خاصی به بنا بخشیده است .
نمای بیرونی ایوان با دیواره های جانبی رفیع خود به وسیله سه ردیف آجر برجسته به صورت سه طاق نمای عمودی سرتاسری در آمده و طاق نماهای آخری ، قاب تزئینی قوس ایوان را تشکیل می دهند . قوس ایوان بر روی دو ستون رفیع با تزئینات گچبری شده ، بنا گردیده که این ستون ها در قسمت پایین تخریب شده اند و در قسمت های وسطی به صورت دایره با نقوش کنده کاری شده بر روی گچ ، شامل ستاره های هشت پر و شانزده پر مزین شده است .
تزئینات در قسمت بالاتر به صورت منشور در می آید که این نقوش کنده کاری شده به صورت هفت و هشت دیده می شود . بالای این ستون ها یک سرستون تزئینی گچبری شده با نقوش ستاره ای شکل ریزتر قرار می گیرد و پاکار قوس ایوان را تشکیل می دهد .
قوس ایوان با یک گودی ملایم تا راس قوس امتداد پیدا می کند که متاسفانه قسمت فوقانی طاق فرو ریخته است .
با مشاهده اضلاع شرقی و غربی ایوان این مسجد در قسمت بیرونی چنین استنباط می شود که شبستان های مسجد در این دو قسمت قرار گرفته و احتمالاً در دو جانب ایوان به صورت دو طبقه بوده است .
قوس جناغی ورودی ها داخل یک طاق نمای مستطیل شکل جای گرفته ، پیشانی و حواشی قوس ها بسیار زیبا گچبری شده اند . در حال حاضر در دیوار جانبی شرق ایوان ، یک ورودی سالم باقی مانده است . ورودی دیگر در قسمت جنوبی بوده که به کلی از بین رفته و تنها پاکار قوس آن باقی مانده است .
طاق نمای تزئینی حاشیه قوس جناغی ورودی باقی مانده دارای گچبری هایی است که موضوع نقوش آن به شرح زیر است :
- کتیبه کوفی ساده واقع در حاشیه قوس و شروع آن از پاکار قوس تا راس آن و سپس ابتدا از راس به پاکار قوس . موضوع این کتیبه آیاتی از قرآن کریم به این شرح است : انک علی کل شی قدیر ( با عرض 15 سانتیمتر )
- نقوش زنجیره ای به صورت زیگزاگ های متقاطع دور تا دور کتیبه مذکور به عرض 10 سانتیمتر .
- نقوش اسلیمی و تزئینی مشهور به برگ کنگر به صورت دوایری متقاطع در زمینه طاق نما و لچکی های حواشی دو سر ورودی .
- یک باند تزئینی که نسبت به سطح زمینه طاق نما اندکی برجسته تر است . نقوش این باند شامل یک سری اسلیمی زنجیره ای است که به وسیله خطوط موازی از بالا و پایین محصور شده است . عرض این گچبری حدود 10 سانتیمتر است .
در جانب غربی ایوان هنوز دو ورودی باقی مانده است که ورودی طرف شمالی دقیقاً شبیه ورودی ضلع شرقی است که شرح نقوش آن داده شد .
این ورودی از نظر شیوه طاق زنی و تزئینات ، مشابه سایر ورودی های بنا است . فقط گچبری زمینه طاق نمای بالای قوس ، به جای نقوش با رنگ کنگری ، یک دایره تزئینی با ستاره چها پر در بالای قوس و سایر قسمت های زمینه را لوزی و ذوزنقه های درهم پر می کند که شبیه دهانه یک کندوی عسل ساخته شده است . در دو متری بالای ورودی های یاد شده یک باند گچبری به عرض تقریبی 45 سانتیمتر وجود دارد که آیاتی از قرآن را با خط ثلث مایل به کوفی از نوع خطوط ثلث تزئینی وجود دارد که این آیات را شامل می شود ، زمینه این کتیبه با نقوشی پر شده است .
حاشیه بالای این باند گچبری شده به وسیله یک نوار باریکتر به شکل نیم دایره هایی که شعاع های آن رسم شده مزین شده است . این باند ، دور تا دور ایوان را ادامه داده است و هم اکنون ادامه آن در ضلع شرقی ایوان وجود دارد .
به نظر می رسد که در زیر سازی گچبری ها به همراه ملاط ماده کبود رنگی نیز اضافه شده که به طور حتم به استحکام آن کمک می کرده است .
این بنا در تاریخ مهر ماه 1378 مورد مرمت قرار گرفته و نقوش آن تثبیت شده اند . محمد عبدالله زاده ، باستان شناس اهل سبزوار در مورد این بنا گفت : ” من در این مسجد عملیات پی گردی برای بازشناسایی محراب انجام داده ام و در جریان این پی گردی مشخص شد که به دلیل قرار گرفتن بنا در مسیر سیلاب ، شواهد معماری از بین رفته اند . “
در اطراف مسجد در سال های اخیر حفاری های غیر مجاز صورت گرفته است .
در کتاب تاریخ بیهقی ، صفحه 43 درباره این مسجد آمده است :
« پسر ابن ساسویه ، یزد خسرو بود که خسرو شیر جوین و خسرو آباد بیهق و خسرو جرد بنا کرده است . »
این مسجد در سال 1356 شمسی توسط گروه بررسی باستان شناسی سبزوار به سرپرستی آقای فائق توحیدی ، شناسایی گردید . بسیاری از پژوهشگران توحیدی تاریخ احداث مسجد را در دوران ایلخانی می داند .
در سال 1378 گمانه زنی در ایوان این مسجد به منظور باز شناسی پلان و مشخص شدن وضعیت محراب و مطالعه پدیده های انسان شناسی و سازه های معماری صورت گرفت که پدیده
های به دست آمده موید این مطلب است که این محوطه یک محوطه اسلامی متعلق به قرون اولیه و میانی است . به دلیل این که این گمانه زنی تا رسیدن به خاک بکر ادامه پیدا نکرد ، اظهار نظر در مورد دوران پیش از اسلام در این محل ممکن نیست .
در بهار سال 1379 نقوش گچبری و کتیبه های بنا توسط مرمتگران برداشت شد . این بنا به صورت یک ایوانی احداث شده که محراب آن در ضلع جنوبی در وسط بنا بوده و ورودی بنا از ضلع شمالی است .
در طرفین بنا دو رواق قرینه یکدیگر وجود دارد که به شبستان های اطراف متصل می شده است . مردم کهنسا ل محل در این مورد می گویند به هنگام کودکی در ضلع شرقی بنا مناره ای بوده که جهت بازی به درون آن می رفتند . شاید به جهت وجود همین مناره ، آن را منار مسجد می نامیدند .
بر اساس شواهد و مدارک تاریخی و مشاهدات محلی مشخص می شود که در این محل شهر بزرگی وجود داشته و تا دوره تیموری نیز دایر و آباد بوده است . این منطقه در مسیر سیلاب قرار گرفته که آثار جاری شدن سیلاب های متعدد پاییزی و بهاری در پایه های این بنا مشاهده می شود .
تزئینات این مسجد قابل مقایسه با مسجد جامع ورامین و محراب گچبری شده مسجد جامع اصفهان می باشد . بلندی ایوان ها و ارتفاع آن نیز از روش های رایج در دوره ایلخانی است .
این بنا به شماره 2093 و در تاریخ 27/5/1377 به ثبت رسیده است .
گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محد حسینی – فاطمه کردی
( دانشجوی دکترا باستان شناسی )
No tags for this post.
