چرا مسیر توسعه کشورها از پژوهش می‌گذرد؟

تحقیق و توسعه (R&D) یقینا،راه‌حل‌های امیدوارکننده‌ و مطمئنی را برای مشکلات جامعه از طریق توسعه و بهبود محصولات،خدمات جدیدیا ارتقای منابع موجود ارائه می‌دهد. با این وجود بسیاری از کشورها با حذف تحقیق از برنامه‌های ملی و محلی خود، به بیراهه‌ای قدم می‌گذارند که نه تنها چشم‌انداز مطلوبی ندارد، بلکه سرمایه‌های ملی نیز در این کژراهه نابود می‌شود.

پژوهش و تحقیق به چه معنی است؟

منظور از تحقیق و توسعه عمدتا شامل فعالیت‌هایی است که برای ابداع خدمات یا محصولات جدید و یا بهبود محصولات یا خدمات موجود است انجام می‌شود. در مسیراجرای پروژه‌های تحقیق و توسعه، ایده‌ها یا مهارت‌های جدیدی تولید می‌شود و در نتیجه زندگی مردم و جامعه‌ای را که در آن زندگی می‌کنند بهبود می‌یابد.
بنابراین، تحقیق و توسعه به عنوان ابزاری مهم برای رسیدگی و غلبه بر طیف وسیعی از مشکلات سیاسی،اجتماعی-اقتصادی، فرهنگی و زیست محیطی عمل می کند.

ویژگی‌های تحقیقات کارآمد و مفیدکدام است؟

۱- تحقیقات باید مفید باشد یعنی نتایج آن بیشتر پیشرفت‌ها را در تمام رشته‌ها و زمینه‌هایی که انسان و محیط او به آن مبتلاست، را پاسخگو باشد.
به طور مثال؛ اینکه چگونه بفهمیم تغییرات آب و هوایی تا چه اندازه بر اقلیم کشور یا سرزمین ما تاثیر دارد؟ باید تحقیقاتی را انجام دهیم: دما، بارندگی و انتشار کربن را در بلندمدت ترسیم کرده و آنها را تجزیه و تحلیل نموده تا هر گونه روند قابل توجهی که ممکن است نگران کننده باشد، مشخص و مورد بررسی قرار گیرد.
در نمونه دیگری، اینکه چگونه بفهمیم که کدام داروها به بیماران کمک می کنند تا هنگام بیماری احساس بهتری در استفاده از آن داشته باشند؟ باید تحقیقات انجام شود، شاید لازم باشد از افراد بخواهیم که در آزمایشات در این زمینه شرکت کنند.

باید بدانیم، غذایی که می‌خوریم یا داروهایی که مصرف می‌شود، کودهای مزارع و حتی ابزارهایی که جزء لاینفک زندگی ما شده‌اند، در گذشته بخشی از برنامه تحقیقاتی جوامع و محققان بوده‌اند و ما از آنها استفاده می کنیم، زیرا محققان آنها را بررسی کرده و تشخیص داده اند که موثر هستند و برای بهبود زندگی انسان مفیدند.

۲- تحقیق و پژوهش کارآمد مستلزم تخصیص منابع و سرمایه گذاری کلان است. این موضوع به مثابه کاشت دانه‌ای است که ثمرات آن مدتی بعد قابل مشاهده خواهد بود. البته در این مسری نوآوری‌های حاصل از طریق فرآیندهای تولید کارآمدتر یا خود محصول، حتی سبب کاهش هزینه‌ها نیز خواهد شد.

باید به خاطر داشت و براین موضوع تاکید کرد که تحقیق علمی و کارآمد پیش نیاز توسعه انسانی و اجتماعی است. همواره در جوامع بین سطح پیشرفت تحقیقات علمی و استانداردهای زندگی در آن جامعه همبستگی قوی وجود دارد، زیرا از نتایج تحقیقات دقیق می‌توان برای خلق ثروت، افزایش ارزش ملت و ارتقای وضعیت اجتماعی-اقتصادی و سیاسی کشور استفاده کرد.

۴- نوآوری از طریق تحقیقات با کیفیت با رعایت قوانین و حقوق ثبت اختراع، تأثیر فزاینده بر تولید ثروت در یک کشور و تأثیرات موج دار مثبت بر اقتصاد دارد. به عنوان مثال، چین موفق شد ۷۰۰ میلیون نفر خود را با نوآوری‌های داخلی و کسب‌وکارهای نوپا جذب کند که این حرکت خود بر شتاب رشد اقتصادی این کشور افزوده است.
مثال دیگر کره جنوبی است که بالندگی اقتصاد خود را به تحقیق و توسعه فشرده و مستمر و ادغام متعاقب آن در بازارهای جهانی گره زده است. این کشورآسیای جنوب شرقی نمونه واضحی از این است که چگونه کشوری قابل مقایسه با سایر کشورهای فقیرتر آسیا و آفریقا در دهه ۱۹۶۰، با ادغام تحقیق و توسعه در استراتژی ملی خود و صرف بیش از ۴ درصد از تولید ناخالص داخلی به یک اقتصاد تریلیون دلاری در سال ۲۰۰۴ تبدیل شد.
ادغام تحقیق در توسعه نمونه‌های مختلفی در جهان دارد از جمله اینکه برخی دولت‌ها با وجود اینکه سرزمین‌های بایری را در اختیار دارند اما با استفاده از نتایج پژوهش و نوآوری‌ها ، خود را در زمره غول‌های صادر کننده کالاهای کشاورزی نیز قرار داده‌اند.

جایگاه تحقیق و توسعه در کشورهای جهان

طبق گزارش سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی سازمان ملل «یونسکو» از سال ۲۰۱۹، هزینه‌های جهانی تحقیق و توسعه به ۱.۷ تریلیون دلار رسیده است. جالب اینجاست که تنها حدود ۱۰ کشور ۸۰ درصد از مخارج جهانی را در زمینه تحقیق و توسعه به خود اختصاص داده‌اند.
طبق این گزارش، آمریکای شمالی و اروپای غربی با اختصاص (۴۶.۱٪) از تولید ناخالص داخلی خود برای تحقیقات رتبه نخست و پس از آن آسیای شرقی و اقیانوس آرام با (۴۰.۶٪) هستند. کمترین سهم از تحقیقات جهانی مربوط به آسیای مرکزی با رقم (۰.۱٪) است و پس از آن کشورهای جنوب صحرای آفریقا (۰.۸٪) قرار دارند.
طبق این گزارش، میانگین جهانی هزینه های تحقیق و توسعه ۱.۷٪ از تولید ناخالص داخلی است. با این حال، تنوع بسیار بالا است.
سرمایه‌گذاری در تحقیقات و پژوهش‌ها به‌عنوان «پایه‌ای برای توسعه» عمل می‌کند، بنابراین برای توسعه هر کشور در عصر جهانی شدن و افزایش رقابت‌پذیری، استفاده از ابراز پژوهش حیاتی است.
اهمیت تحقیق و توسعه براین بستر تقویت می شود که هر ۱ دلار سرمایه گذاری در R&D حدود ۲ دلار در ازای آن تولید می‌شود. اگرچه نرخ بازده در کشورها متفاوت است، اما با این وجود تحقیق و توسعه به عنوان محرک مهم رشد اقتصادی و توسعه یک کشور عمل می‌کند.

در جدول زیل فهرستی از کشورها و سهم هزینه‌های تحقیق و توسعه (R&D) توسط آن‌ها از تولید ناخالص داخلی و سرانه پژوهش بر اساس آخرین داده‌های سازمان علمی- آموزشی، فرهنگی سازمان ملل (یونسکو) و سایر نهادهای بین‌المللی در سال ۲۰۲۲ ( ۱۴۰۱) منتشره ارائه شده است.

تفاوت کشورهای کم درآمد و پردرآمد در تحقیق و توسعه

بر اساس گزارش بانک جهانی، کشورهایی با درآمد ناخالص ملی سرانه کمتر از ۹۵۵ دلار، در زمره کشورهای کم درآمد محسوب می‌شوند که دهها کشور در این فهرست قرار دارند.
براساس این تعریف، کشورهای کم درآمد منابع محدودی دارند و بیشتر آنها دارای تولید ناخالص داخلی کمتر از ۵۰۰ میلیارد دلار و سرانه تولید ناخالص داخلی کمتر از ۲۰۰۰ دلار دارند.
این کشورها بیشتر در نیمکره جنوبی کره زمین قرار دارند. در حالی که اکثر کشورهای نیمکره شمالی، کشورهای پردرآمد هستند، مدت ها پیش از مسائلی مانند فقر و توسعه نیافتگی پیشی گرفته‌اند، همتایان آنها در جنوب هنوز درگیر درگیری‌های داخلی، فقر، سوءتغذیه و بحران غذایی هستند که آنها را بسیار پشت سر گذاشته است.
تفاوت اصلی کشورهای کم‌درآمد و پردرآمد به غیر از ارج نهادن به امکانات زندگی و توسعه زیرساختی مدرن، این است که کشورهای با درآمد بالا این موضوع را کاملا حیاتی می‌دانند و معتقدند که مسیر توسعه به طور حتم از طریق تحقیقات به موقع و دقیق می‌گذرد.
امروزه اگر به نحوه زندگی، زیرساخت‌ها، نوآوری‌های جاری، سیاست‌های ملی در مورد اهداف فعلی و آینده و مواردی از این دست با دقت نگاه کنیم، می‌توانیم دریابیم واژه تحقیق و توسعه برای کشور به کشور متفاوت است.
علاوه براین، در کشورهای توسعه نیافته و کم درآمد، توسعه انسانی مدنظر نیست برنامه‌های متنوع آموزشی و تحقیقات علمی در زمینه‌های مختلف کمترین سرمایه‌گذاری و یا بودجه را کسب کرده است.
اقتصاد در کم‌درآمدها در درجه اول توسط بخش کشاورزی و دامداری حفظ می شود. حدود دو سوم جمعیت این کشورها در فقر شدید قرار دارند و مسائل مهمی در بخش آموزش، بهداشت و کشاورزی وجود دارد.
این کشورها به دلیل ناتوانی در شناسایی علت انبوهی از مشکلاتی که مردم روزانه با آن مواجه هستند، قادر به ارائه راه‌حل نیز برای چالش‌های پیش روی خود نیستند. علاوه براین نمی توانند از طریق تحقیق و توسعه به موقع از خود قبلی خود پیشی بگیرند تا سفر توسعه ملی و سبک زندگی پیشرفته شهروندان خود را آغاز کنند.

پای لنگ تحقیق و توسعه در کشورهای کم‌درآمد

کشورهای کم درآمد، حدود ۸۵ درصد از بار بیماری‌های جهانی را به دوش می‌کشند و اکثریت جمعیت با سوءتغذیه مرتبط با فقر، بیماری‌های عفونی (هم از طریق هوا و هم از طریق آب)، گرسنگی و آسیب‌های محیطی مانند تغییرات آب و هوا، قحطی، کمبود آب و جنگل زدایی مبارزه می کنند.
در این کشورها، تحقیق و توسعه در اولویت دولت‌ها قرار ندارد، زیرا سرمایه‌گذاری در آن‌ها عمدتا کمتر از ۱٪ از تولید ناخالص داخلی آنها است. در چنین کشورهایی تحقیقات ناکافی به شکاف داده‌ها و دانش تبدیل می شود که محدودیت‌های اصلی برای رفاه آتی و توسعه بیشتر است. حجم ناکافی تحقیقات و پژوهش‌های با کیفیت مانع اصلی رشد، توسعه و پیشرفت در این واحدهای بین المللی است. بنابراین، افزایش آگاهی در مورد اهمیت تحقیق و توسعه و نگرش مثبت نسبت به ماهیت امیدوارکننده آن در چنین جوامعی بسیار ضروری است .

جمع بندی

با افزایش رقابت پذیری در دنیای کنونی، اکنون هیچ کشوری نمی تواند آرزوی پیشرفت داشته باشد بدون بهره گیری مؤثر از نتایج تحقیقات علمی که مبنای نهایی توسعه ملی در قالب سرمایه دانش، منابع انسانی، رشد اقتصادی و ارتقای استاندارد است. به عبارت دیگر کشورها ملزم و ناچار به استفاده از روندهای تحقیق و پژوهش در مسیر رشد و تعالی هستند.

طبق‌ آمارهای منتشره ، کشورهای با درآمد بالا به ارزش تحقیق و توسعه پی برده‌اند و سرمایه‌گذاری فوق العاده‌ای در بخش‌های مختلف برای تحقیق و توسعه انجام داده‌اند. با این حال، کشورهای کم درآمد که از نظر منابع فقیر هستند و هنوز در درک منافع بالقوه تحقیق و توسعه برای رشد اقتصادی و توسعه ملی درجا می‌زنند.

البته باید درنظر داشت که نقشه تحقیق و توسعه در هر کشور باید در مسیر رفع مشکلات ملی، محلی و بومی تهیه شود و نباید در این زمینه کورکورانه وارد تقلید کورکورانه و بدون هدف شد. زیرا اگر برخی از کشورهای کم‌درآمد چشم انداز مثبتی نسبت به بخش تحقیق و توسعه داشته باشند، اما روند تقلید از کارهای پردرآمدها بدون توجه به نتایج برای حل مسائل محلی یا منطقه‌ای، ممکن است منجر به کسب نتایج معکوس برای آن‌ها شود.
بنابراین در ابتدا باید مراکز R&D را در بخش‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کاملا جدی گرفت و از خدمات آنها به صورت کاربردی در رفع مسائل گوناگون در این زمینه‌ها مدد جست.
نکته حائز اهمیت این است که باید به تجارب جهانی و بین‌المللی در رفع مسائل جوامع بشری اهمیت قائل شد موضوعی که در بین پژوهشگران مصطلح است است که دوچرخه را نباید از نو اختراع کرد.البته اگرچه باید همواره چشم تیزی بر روی تحقیقات جهانی داشت اما باید از ظرفیت‌ها و منابع بومی برای رفع مسائل بومی و محلی بهره جست.

موضوع دیگر اینکه تجارب کشورهایی که از مسیر تحقیق به توسعه دست یافته‌اند، نشان می‌دهد که رشد تحقیق و توسعه با رشد تولیدناخالص داخلی رابطه خطی و مستقیم داشته است.

متخصصان می‌گویند: سرمایه‌گذاری در حوزه‌های مختلف تحقیق و توسعه، دامنه تولید ناخالص داخلی اندازه گیری شده در حساب‌های ملی را افزایش می‌دهد. با این حال، اینکه این موضوع آیا منجر به افزایش رشد تولید ناخالص داخلی یا رشد بهره‌وری نیروی کار خواهد شد،به میزان سرمایه‌گذاری‌های در زیرشاخه‌های متنوع تحقیق و توسعه در کشور بستگی دارد.

علاوه براین تغییرات آب و هوایی و ابتلای ایران و بسیاری از کشورهای درحال توسعه یا کم‌درآمد به مشکلات عدیده ناشی از روند فزاینده گرمایشی زمین، ضرورت جدی بودن این کشورها در حل مشکلات مختلف و از جمله چالش‌های مرتبط با آلودگی هوا و کم‌آبی را دوچندان کرده است. به عبارت دیگر این کشورها باید هرچه سریعتر بتوانند با به حرکت درآوردن گردونه اقتصاد و رفع مشکلات ملی و بین‌المللی بتوانند از لوپ ناشی از بی‌توجهی کم‌توجهی به ابزار مهم تحقیق وتوسعه برای رفع مشکلات و پیش‌بینی و پیش‌دستی برای رفع چالش‌های آتی جوامع خود بیرون آیند و اقدامات جدی و درخوری را در این مسیر انجام دهند.
از سوی دیگر آمار نشان می‌دهد که روند سرمایه‌گذاری در کشورهای مختلف جهان در پروسه‌های پژوهشی نسبت به چند دهه قبل بسیار افزایش یافته است. زیرا دولت‌های پیشرو مدت‌هاست که تشخیص داده‌اند و از آن حمایت کرده‌اند که سرمایه‌گذاری مداوم در تحقیق و توسعه برای دستیابی به نوآوری‌های پیچیده‌ و پایدار، حیاتی است.
سرلوحه تخصیص منابع و سرمایه گذاری در این دولت‌ها متاثر از این موضوع است که سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه می‌تواند بر رشد کلی اقتصاد تاثیر مستقیم داشته باشد و به همین دلیل تلاش‌های فزاینده‌ای توسط آن‌ها و بخش خصوصی برای تقویت سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه و نوآوری صورت گرفته است.
برخی از گزارش‌های آماری حاکی از روند رو به رشد هزینه‌های تحقیق و توسعه جهانی است. به عنوان مثال، یک گزارش در مورد شدت تحقیق و توسعه در میان کشورهای عضو سازمان همکاری و توسعه اقتصادی سازمان ملل OECD، نشان دهنده روند رو به رشد سرمایه گذاری تحقیق و توسعه در برخی کشورهاست. براساس این گزارش به طور کلی هزینه‌ها در این زمینه از ۲.۴ درصد در سال ۲۰۱۸ به ۲.۵ درصد در سال ۲۰۱۹ افزایش یافته است.

طبق آمار یونسکو هم جهان در سال ۲۰۲۱ (۱۴۰۰) در بسیاری از کشورها شاهد رشد قابل توجهی در منابع تخصیص یافته به تحقیق و توسعه بوده است.
بنابراین کشورهای درحال توسعه باید با توجه به این موضوع بر اتخاذ سیاست‌ گذاری‌های درست و اصولی و تعیین اهداف و اقدامات ملی درجهت توسعه‌ زیرساخت‌های پژوهشی و تاکید بر استفاده از ابزار مهم پژوهش در مسیر پیشرفت دوچندان پافشاری داشته باشند تا مانع از شکاف بیشتر خود با کشورهای توسعه یافته شوند.
منابع:

https://unesdoc.unesco.org/ark:/۴۸۲۲۳/pf۰۰۰۰۱۸۹۴۹۱
https://unctad.org/system/files/official-document/iteiia۲۰۰۵۶overview_en.pdf

https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_sovereign_states_by_research_and_development_spending

How much does the progress of developed countries depend on research and development?

https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC۲۸۳۱۲۷۶/