از فرسایش پاشمانی تا ورود نیم میلیارد متر مكعب آب به خلیج فارس
همیشه احتمال بروز سیل در كشورهایی مانند ایران كه در كمربند خشك و نیمه خشك قرار دارند وجود دارد اما مهم این است كه به آن به عنوان فرصت نگاه كنیم یا تهدید؛ به اعتقاد كارشناسان امر می توان با برنامه ریزی اصولی از آن بهترین بهره برداری را داشت.
آبهای گل آلود ناشی از سیل سرشار از مواد غذایی است كه موجب حاصلخیزی خاك می شود بنابراین سیل تهدید نیست بلكه فرصت است، اما دخالت و دست اندازی انسان در طبیعت مانند ساخت و سازهای بی رویه در ارتفاعات و مسیر رودخانه ها و تخریب جنگل ها و مراتع مشكلاتی را در روند طبیعی ایجاد می كند كه گاهی پیامدهای جبران ناپذیری به همراه دارد و موجب قهر طبیعت می شود و این قهر زمانی خود را در قالب سیل نشان می دهد.
محمد درویش عضو هیات علمی موسسه تحقیقات جنگل و مراتع و مدیر كل دفتر مشاركت های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست درباره نكات منفی و مثبت سیل اخیر در كشور به ایرنا گفت: یكی از مهمترین عواملی كه سبب شد سیل خسارت بیشتری به بار آورد تخریب جنگل های زاگرس در بالادست استان های لرستان و خوزستان در حوضه های آبخیز كرخه ، سیمره و دز بود كه موجب افزایش جابجایی خاك و ضریب هرز آب ها شد.
وی افزود: بر این اساس آب به جای اینكه فرصت كند در عمق زمین فرو رود در قالب هرز آبها و سیلاب های ویرانگر سرعتش افزایش یافت و منجر به این شد كه خسارات بیشتری به بار آید، علاوه بر این تغییر كاربری اراضی بدون لحاظ كردن اصول آمایش سرزمین، احداث جاده ها بدون ضابطه، ایجاد پل ها و تونل ها ، كشت زیر اشكوب جنگل های زاگرس به بهانه توسعه كشاورزی و از بین رفتن مراتع به علت فشار بیش از حد دام نیز از دیگر عوامل بروز خسارت ناشی از سیل است.
*** فرسایش پاشمانی
مدیركل دفتر مشاركت های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست ادامه داد: فشار دام و توسعه بی رویه كشاورزی سبب شد تا پوشش درختان كاهش یابد و قطرات باران به جای اینكه با برگ ها برخورد و به آرامی وارد خاك شود با شدت و سرعت زیادی به سطح خاك برخورد كند كه در این حالت فرسایش ' پاشمانی ' ایجاد می كند.
وی درباره فرسایش پاشمانی توضیح داد: در این حالت قطرات آب با شدت و سرعت زیادی به سطح خاك برخورد می كند كه موجب پراكنده شدن ذرات خاك می شود و این مساله نفوذ پذیری آب در خاك را كاهش می دهد و هرز آب های گسترده تری ایجاد می كند.
درویش ادامه داد: همچنین بروز برخی بیماری ها مانند لورانتوس و سوسك چوب خوار سبب شد تا وضعیت نشاط جنگل ها در منطقه زاگرس كاهش یابد كه تمام این عوامل دست به دست هم دادند تا سبب ساز تشدید ماجرای سیل و بروز خسارات زیادی شود.
** احتمال تكرار سیل
وی گفت: در سرزمینی مانند ایران كه در كمربند خشك و نیمه خشك واقع شده همیشه احتمال بروز چنین سیل و رگبار وجود دارد و با توجه به برهنگی زمین در این سرزمین ها میزان خسارت ناشی از سیل ها و رگبارهای شدید افزایش می یابد.
** عملكرد دولت در سیل های اخیر
درویش عملكرد دولت و نیروهای امدادی در زمان بروز سیل را به موقع دانست و گفت: اگر نیروهای ارتش و هلال احمر وارد عمل نمی شدند و به مردم كمك نمی كردند قطعا ابعاد فاجعه بیشتر می شد، همچنین اطلاع رسانی رسانه ها موجب شد مردم از اطرف رودخانه ها دور شوند.
وی اظهار كرد: البته می توانست وضعیت بهتر باشد ، مثلا مدیریت حاكم بر سد دز از یك هفته قبل از بروز چنین بارانی اطلاع داشت اما شاید چون می خواست منبع سد را لبریز نگه دارد از باز كردن دریچه ها و تخلیه آب خودداری كرد كه این مساله باعث شد آب سد لبریز شود كه دراین زمان دریچه ها را باز كرد كه منجر به وقوع سیل در پایین دست شد.
درویش ادامه داد: با بازشدن دریچه های سد دز 4 تا 5 هزار متر مكعب آب در ثانیه وارد پایین دست شد كه با توجه به ساخت و سازها در مسیر رودخانه، این حجم آب منجر به بروز حادثه در دزفول و روستاهای اطراف شد.
** ابعاد مثبت و منفی سیل های اخیر
وی گفت: هر رویدادی نكات منفی و مثبتی دارد كه باید از آنها درس گرفت، در این رخداد اخیر مسوولان و مردم متوجه شدند كه باید به حریم رودخانه ها احترام بگذارند و اجازه ساخت و ساز در بستر و اطراف آنها داده نشود و مردم دریافتند كه باید از این قانون تبعیت كنند و اینكه چرا دولت، سازمان حفاظت محیط زیست و وزارت نیرو برای ساخت و سازها در بستر و حریم رودخانه ها سختگیری می كنند.
درویش افزود: همچنین مهار افزایش تعداد دام در مراتع كشور به ویژه در منطقه زاگرس نیازمند عزم جدی است زیرا نابودی مراتع و جنگل ها زادآوری این مناطق را كاهش می دهد.
** آبهای گل آلود سرشار از مواد غذایی
مدیر كل دفتر مشاركت های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست گفت: این آبهای شكلاتی سبب تغذیه و احیای تالاب های اقماری در غرب خوزستان به ویژه تالاب هورالعظیم و بخشی از تالاب شادگان شد.
وی افزود: آبهای شكلاتی سرشار از مواد غذایی است كه می تواند حاصلخیزی خاك را در جلگه خوزستان افزایش و شوری به وجود آمده در خاك را كاهش دهد.
درویش ادامه داد: نیم میلیارد متر مكعب آب وارد خلیج فارس شد كه باعث می شود تا تخم ریزی ماهیان در مصب اروند رود، بهمن شیر و كارون افزایش و كیفیت تنوع زیستی بهبود یابد اگر این روند ادامه یابد بسیاری از مشكلاتی كه اكنون خلیج فارس با آن مواجه است كاهش و كیفیت آبزیان افزایش می یابد.
وی تاكید كرد: اگر به قوانین طبیعت احترام بگذاریم درخواهیم یافت كه سیل در حد نرمال خودش علاوه بر مفید بودن می تواند یك نعمت باشد.
*** مراقب گروه های سودجو باشیم
درویش گفت: بروز این سیل باعث شد تا گروهی از شركت های مهندسین مشاور كه نان خود را در افزایش سدها و انتقال آبهای بین حوضه ای می بینند، از این مساله سوء استفاده كنند و بگویند اگر می خواهید این سیل ها اتفاق نیفتد باید تعداد سدهای ساخته شده در بالادست سرشاخه های كارون ، دز و كرخه افزایش یابد؛ كه این حرف كاملا اشتباه است و نباید فرصت سوء استفاده به این گروه داده شود.
وی افزود: حدود 30 میلیارد متر مكعب بیشتر از ظرفیت انباشت، در كشور سد احداث شده است بنابراین نباید با احداث سدهای بیشتر و اجرای طرح های انتقال بین حوضه ای تنش های بیشتری را به نظام هیدرولوژیكی منطقه وارد كنیم.
درویش گفت: در هیچ كشوری میلیاردها تومان هزینه نمی شود تا سدی برای جلوگیری از سیلاب احداث شود زیرا سیلاب را می توان با بهبود وضعیت پوشش های گیاهی و احترام گذاشتن به حریم رودخانه ها مهار كرد.
*** راه های جلوگیری از خسارات
درویش اظهار كرد: مهمترین راه جلوگیری از بروز خسارات ناشی از سیل این است كه به حریم سیلابی رودخانه ها احترام بگذاریم و تحت هیچ شرایطی در بستر سیلابی رودخانه ها اجازه ساخت و ساز داده نشود، زیرا معبر رودخانه ها به علت ساخت و سازهای بی رویه تنگ شده اند كه در این حالت آب راهی برای عبور ندارد و منجر به خرابی می شود.
وی افزود: یكی دیگر از كارهایی كه باید انجام داد لایروبی مداوم رودخانه های اصلی است كه احتمال سیل خیزی در آنها زیاد است و سكونتگاه های انسانی در اطراف آنها وجود دارد. همچنین باید در بالادست حوضه های آبخیز عملیات آبخیزداری با خردمندی و سرعت بیشتری انجام شود تا اجازه سرعت گرفتن به آب ناشی از سیل داده نشود.
مدیر كل دفتر مشاركت های مردمی سازمان حفاظت محیط زیست تاكید كرد: همچنین نباید اجازه كشاورزی زیر اشكوب جنگل ها و افزایش دام ها در مراتع داده شود زیرا موجب از بین رفتن زادآوری جنگل ها و مراتع می شود كه این مساله سیل خیزی را افزایش می دهد.
وی گفت: باید در معماری جاده ها و استقرار سكونتگاه ها به خصوص ویلاهایی كه امروزه مد شد دقت كنیم ، در شیب های بالای 25 درصد به هیچ وجه اجازه ساخت و ساز داده نشود تا ضریب هرزآب ها به صورت مصنوعی افزایش نیابد.
