زلزله تهران دور از انتظار نیست

فلات ایران شامل گسل های فعال و ارتفاعات آتشفشانی جوان در طول کمربند زلزله های آلپ – هیمالیا است. مطالعات لرزه زمینساختی ایران نشان می دهند که این منطقه دارای چگالی بالایی از گسل های فعال و جدید است؛ بنابراین مناطق زیادی در این گستره در خطر زلزله های مخرب قرار دارند.

در مناطق لرزه خیز، هرگونه تصمیم گیری در مورد سازه های جدید یا موجود و همچنین سیاست های توسعه ای در مناطق شهری باید با در نظرگرفتن اثر زمین لرزه های احتمالی در آینده باشد. به همین دلیل اطلاعات لازم را از طریق «تحلیل خطر زلزله» با تکیه بر داده های قابل اعتماد از گسل ها و زمین لرزه به دست می آورند.

گستره شهری تهران روی رسوباتی بنا شده است که سنگ توف سخت، پی آن را تشکیل می دهد. بر اساس داده های زمین لرزه های تاریخی، تهران زمین لرزه های بزرگی را در گذشته دور تجربه کرده است.

داده های موجود نشان می دهد، از سال ۱۲۰۹ شمسی تاکنون زلزله مخربی این شهر را تحت تاثیر قرار نداده و به این دلیل زلزله شناسان وقوع زلزله ای ویرانگر را در آینده برای تهران پیش بینی می کنند. پیشینه شتاب گرانش افقی زمین (PGA) در زلزله سال ۲۳۴ شمسی مشاهده شده است و به ترتیب زمین لرزه های سال ۳۳۶ و ۱۲۰۹ شمسی در درجات بعدی قرار دارند. همچنین زلزله های ۱۰۴۴ شمسی را به گسل مشا و رویدادهای ۳۳۶ و ۵۴۹ را به گسل شمال تهران نسبت داده اند. همچنین زمین لرزه سال ۲۳۴ شمسی به گسل ری منتسب شده ولی فعالیت گسل شمال تهران مبهم است.

لرزه‌خیزی و لرزه زمینساخت فلات ایران

فلات ایران یکی از لرزه خیزترین نواحی جهان است. این ناحیه با رویداد زمین لرزه های قاره ای مشخص است. تاکنون پهنه های گوناگون ایران از نظر لرزه خیزی توسط مولفین مختلف معرفی شده است، ولی مطالعه زلزله های ایران نشان می دهد که هنوز راه درازی در پیش است تا پهنه بندی دقیقی از نظر  احتمال رویداد زمین لرزه صورت پذیرد.

موقعیت ویژه ایران در کمربند کوه‌زایی آلپ – هیمالیا و قرارگیری در یک پهنه فشاری (در میان ورقه های عربستان در جنوب باختر و توران در شمال خاوری) سبب شده تا این سرزمین دارای ظرفیت لرزه خیزی بالایی باشد و زمین لرزه های کوچک و بزرگ هر ساله به عنوان نتیجه این موقعیت، رخ دهند.

پژوهشگران علوم زمین بر اساس تاریخچه تحولات ساختمانی – رسوبی، جایگاه زمینساختی، اطلاعات ژئوفیزیکی، داده های زلزله شناسی و ویژگی های لرزه زمینساختی، سرزمین ایران را به واحدهای مختلف تقسیم کرده اند که در تقسیم بندی ساختمانی – رسوبی انجام شده گستره مورد مطالعه به ترتیب در پهنه البرز – آذربایجان و البرز غربی قرار دارد.

در تقسیم بندی ایران به پهنه های لرزه زمینساختی که بر اساس جایگاه زمینساختی و ویژگی های لرزه خیزی، این محل در ایالت لرزه زمینساختی البرز- آذربایجان قرار می گیرد. (ایالت لرزه زمینساختی پهنه ای است که در رژیم های ژئودینامیکی کنونی، دارای جایگاه زمینساختی همانند و الگوی لرزه خیزی یکسان باشد.)

پیکرشناسی گستره تهران

گستره تهران که در کوهپایه جنوبی کوه های البرز مرکزی قرار گرفته و شمالی ترین فرونشست ایران مرکزی محسوب می شود، دارای کوه های البرز شمال تهران متشکل از یک سری چین ها و راندگی های خاوری – باختری است که از بلندی های مرکزی البرز به روی هم و سمت شمال و جنوب رانده شده است. دشت تهران دشتی است با شیب از شمال به جنوب که به وسیله بلندی ها و فرونشست های خاوری باختری به بخش های گوناگون تقسیم می شود.

از دیدگاه پیکرشناسی، پهنه تهران را می توان از شمال به جنوب به چند بخش البرز بلند، گستره کوهپایه تهران، فرونشست شمالی ایران مرکزی (دشت تهران) تقسیم کرد.

گسل‌های گستره تهران

شهر تهران در دامنه جنوبی البرز و روی نهشته ای آبرفتی کواترنر بنا شده و قسمت جنوبی آن در کناره شمال باختری کویر بزرگ قرار دارد. اختلاف ارتفاع ناگهانی بین البرز و تهران می تواند در اثر راندگی شمال تهران باشد. علاوه بر راندگی شمال تهران، چندین گسل جوان و جنبای دیگر در شمال و جنوب شهر، نهشته های آبرفتی دشت تهران و شهر ری نیز دارای گسل های متعددی هستند که به هنگام جنبیدن گسل های بزرگ ممکن است دچار لغزش و جابجایی شوند.

با توجه به تاریخچه زمین لرزه های بزرگ ۲۰ زمین لرزه با بزرگای بیش از ۶.۵ ریشتر (در ۲ هزار سال گذشته) و نیز وجود گسل های بزرگ در این پهنه احتمال رویداد زمین لرزه ای با بزرگای بزرگتر یا مساوی هفت ریشتر در این کلانشهر زیاد است.

آسیب دیدگی ناشی از زلزله در تهران

شهر تهران طی ۱۹۱ سال گذشته دچار آسیب دیدگی شدیدی بر اثر زلزله نشده است اما می توان بر اساس زلزله های تاریخی زلزله هایی که احتمال می رود بر تهران تاثیر گذارده باشند به زلزله بزرگ سال ۲۳۴ شمسی در ری که خانه های بسیاری را در آن منطقه ویران کرد و شمار زیادی تلفات به بار آورد و در قم و کاشان، لرزه با شدت آن حس شد و شاید هم قدری آسیب رساند اشاره کرد. پسلرزه ها این زلزله به مدت بیش از یک ماه ادامه داشت.

همچنین می توان به زلزله فاجعه بار سال ۳۳۶ شمسی در شمال مرکزی ایران اشاره کرد که این لرزه همه روستاهای منطقه ری و طالقان را هم آنهایی که در درشت واقع بودند و هم آنهایی که در کوهستان جای داشتند، ویران کرد و بیشتر شهر ری به کلی ویران شد و تلفات سنگینی از هر دو منطقه گزارش شده است. در طالقان تنها ۳۰ تن باز ماندند و در منطقه ری ۱۵۰ روستا ویران شد که یکی از وستاهای کوهستانی را زمین لغزه ها فراپوشاند. کوهی در نزدیکی ری شکاف برداشت و آب از زمین به بیرون ریخت.

در کوه های رویان در شمال ری، زمین لغزه های گسترده مسیر رودخانه ای را بست که آب آن پس نشست و دریاچه ای ساخت. آسیب ها در شمال باختر به دیلمان و در جنوب به قم و کاشان گسترش یافت. لرزه احتمالا" در اصفهان و نیز بغداد حس شده است. پسلرزه های آسیب رسان به مدت چهل روز دنباله داشت و در سراسر منطقه شمال مرکزی ایران حس می شد. ممکن است این زلزله با افت نامعمولی در تراز آب دریای خزر ارتباط داشته باشد که به هر حال به نظر می رسد که آن افت پیش از زمین لرزه روی داده باشد.

سال ۵۵۶ شمسی نیز زلزله ای بسیاری از شهرهای عراق عجم را در طول دامنه های جنوبی البرز تا منطقه آن سوی ری، ویران کرد. شهرهایی که به ویژه دستخوش ویرانی شدند قزوین و ری بودند که نفرات بسیاری در آن کشته شدند. شواهد درونی نشان می دهد که ناحیه ری، خاور بویین زهرا و آبادی های کرج بیشترین آسیب ها را دیدند.

تهران هنوز هم زلزله ویرانگر سال ۱۰۴۴ شمسی در دماوند و توابع آن را به خوبی به خاطر دارد. زلزله ای که خانه ها و ساختمان های بسیاری را در این شهر ویران کرد.

اما در این رهگذر زلزله سال ۱۲۰۹ شمسی در مازندران جنوبی در بامداد ۲ شوال ۱۲۴۵ چیزی دیگری است زلزله ای که مناطقی از شمیرانات و دماوند در خاور تهران را تقریبا به طور کامل ویران کرد و در حدود ۷۰ روستا که در سوی خاوری جاجرود و در امتداد راه هایی که از طریق دماوند به سمنان و دامغان می رود، جای داشتند ویران شدند و تنها در دماوند بیش از ۵۰۰ نفر کشته شدند. دامنه آسیب ها تا جاجرود گسترش داشت که کاروانسرای آن در اثر زلزله در هم کوبیده شد و در تهران بسیاری از خانه های کهنه فروریخت و حدود ۳۰ نفر را کشت.

در پایتخت حتی یک خانه از آسیب در امان نماند و بخشی از کاخ به همراه بسیاری از خانه های پیوسته به آن و نیز بخشی از بازار فرو ریخت. ارگ، تالار بزرگ بار عام، شماری از عمارت های اعیانی و نیز ساختمان کهنه سفارت بریتانیا به سختی آسیب دیدند و دیوارهای باغ سفارت با خاک یکسان شد.

ارزش زیان های مالی در تهران نیم میلیون تومان برآورد شد. لرزه به شماری از ساختمان های عمومی در آمل، ساری، و دامغان آسیب های رساند و سنگ‌ریزش هایی به راه انداخت که گردنه ها را در راه های هراز و تالار رود به شمال بست. زلزله تا باکو حس شد و پسلرزه شدیدی به دنبال داشت که مایه آسیب های افزونتری در منطقه شمیرانات  تهران شد و در تهران هراس بسیار برانگیخت، که بخش بزرگی از جمعیت آن در چادرهای سکنی گزیدند. دربار سلطنتی نیز در فضای باز ارگ اردو زد و پس لرزه ۶ آوریل همان سال کاروانسرای قدیمی را در جاجرود به کلی ویران کرد.

در ذهن خودم زلزله احتمالی تهران را مرور می کنم آنجایی که پیش نشانگرهای زیست شناختی فعال می شوند همان پیش نشانگرهایی که پیش از وقوع زلزله در رفتار حیوانات با یکسری ناهنجاری ها بروز می کند که علت اصلی عکس العمل شدید آنها از جمله پروبال زدن پرندگان به صورت همزمان، هیجان زدگی جانورانی مثل گربه و موش، خروج مارها از لانه ها، زوزه کشیدن سگ ها، خروج کرم های خاکی به دلیل تغییر در میدان مغناطیسی زمین است.

شاید سرانجام روزی زمین شهر تهران که در دشت های مرکزی و جنوب رشته کوه های البرز مرکزی کرخت و بی حال پهن شده، تکانی به خود دهد و آن روز سرنوشت بیش از چندین میلیون انسانی که به هوای زندگی بهتر و امکانات بیشتر از اطراف و اکناف سرزمین ایران پای طلب به سمت و سوی این شهر کشانده و در پیچ و خم هزار توی این شهر در رفت و آمدند، چه خواهد شد؟

زلزله کشنده ترین سانحه طبیعی است که تقریبا همه ایرانیان لرزش آن را زیر پای خود حس کرده اند اما به راستی این سانحه ناگهانی چیست که انسان را در زمان ها و مکان های مختلف غافلگیر کرده و خسارات جانی و مالی فراوانی را برای آن به جای گذاشته است.

زلزله حادثه ای طبیعی است که بر اثر لرزش زمین به وجود می آید و به طور معمول در گسل های پوسته سخت زمین که در زیر خاک سطحی رخ می دهد.

زلزله های ایران بیشتر در ژرفای بین ۲ تا ۲۵ کیلومتر با شکستگی های برشی به صورت کششی یا فشاری، یا افقی امتداد لغز ثبت می شوند. از انتشار لرزشی که در اثر این شکست پدید می آید، زلزله به وجود می آید.

منبع:ایرنا

No tags for this post.