درهشتمین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی "مبانی ایران شناختی پیشرفت" مطرح شد:
بحران آب در ایران و پیامدهای امنیتی آن
استاد دانشگاه خوارزمی گفت: کشور سومین سال است که درگیر خشکسالی است و منابع آب‌های زیرزمینی و سطحی تا حد زیادی تخلیه شده‌اند. این بحران نتیجه ترکیبی از عوامل داخلی و خارجی و مدیریت ناکارآمد بخش‌های مختلف است و آثار آن بر ثبات، توسعه و امنیت ملی کشور، بسیار جدی است.
به گزارش سیناپرس، دکتر مراد کاویانی راد، استاد دانشگاه خوارزمی درهشتمین نشست از سلسله نشست‌های تخصصی “مبانی ایران شناختی پیشرفت” به وضعیت منابع آب ایران پرداخت و گفت: وضعیت به حدی نگران‌کننده است که می‌تواند زمینه‌ساز مشکلاتی برای کشور شود.
وی افزود: کشور سومین سال است که درگیر خشکسالی است و منابع آب‌های زیرزمینی و سطحی تا حد زیادی تخلیه شده‌اند. این بحران نتیجه ترکیبی از عوامل داخلی و خارجی و مدیریت ناکارآمد بخش‌های مختلف است و آثار آن بر ثبات، توسعه و امنیت ملی کشور، بسیار جدی است.
وی با اشاره به اینکه، امنیت آب در ایران، دو بعد مهم کمی و کیفی دارد، ادامه داد: بعد کمی به توانایی تامین سلامت، معیشت و اقتصاد جامعه و بعد کیفی به قابلیت منابع آب در حمایت از توسعه پایدار، حفاظت از محیط‌زیست و کاهش فقر مرتبط است. بر اساس تعریف سازمان ملل، امنیت آب باید، این دو بعد را پوشش دهد.
وی در ادامه اظهارکرد: ایران کشور یکپارچه‌ای در منابع آب نیست و دارای حداقل شش حوزه آبریز کلان با ویژگی‌های متفاوت دارد. به همین دلیل، نمی‌توان نسخه‌ای واحد برای همه مناطق پیچید؛ هر حوزه آبریز ویژگی‌های محیطی، جمعیتی و زیستی خود را دارد و ظرفیت محیطی هر منطقه باید مبنای مدیریت منابع قرار گیرد.
بارگذاری فراتر از ظرفیت محیطی و پیامدهای آن
کاویانی راد یکی دیگر از بزرگ‌ترین مشکلات کشور را بارگذاری بیش از ظرفیت محیطی کلان‌شهرها و استان‌ها عنوان کرد و گفت: وقتی جمعیت، فعالیت‌ها و سازه‌ها بیش از ظرفیت محیطی باشند، تعارض میان امنیت محیطی و امنیت عمومی پدید می‌آید. نمونه بارز آن استان اصفهان است. رشد جمعیت و صنعتی‌شدن بیش از ظرفیت محیطی، باعث شد ، برای تأمین نیازهای آبی آن از چهارمحال و بختیاری آب منتقل شود.
به گفته وی، نتیجه این انتقال هم در مبدا و هم در مقصد مثبت نبود؛ کشاورزی و دامداری استان مبدا، آسیب دید و بحران آب استان مقصد همچنان پابرجا ماند. حتی طرح انتقال آب خلیج فارس به اصفهان هم در بلندمدت مشکل را حل نکرد، بلکه فشار جمعیتی و بحران‌های آتی را تنها به تعویق انداخت.
وی تصریح کرد: در تهران نیز وضعیت مشابه است. حدود یک‌سوم منابع آب تهران به واسطه فرسودگی شبکه و نشت لوله ها هدر می‌رود و بخش عمده منابع آب‌های زیرزمینی نیز تخلیه شده است. این موضوع به فرونشست زمین و آسیب به زیرساخت‌های شهری، شبکه برق، گاز و آب منجر می‌شود.
نقش کاهش بارش و تغییر اقلیم
این استاد دانشگاه خوارزمی در ادامه به پراکنش منابع آب در ایران که بسیار ناهمگن و ناپایدار است، اشاره کرد و گفت: بیشترین بارش کشور در پاییز و زمستان اتفاق می‌افتد که فصل کشت و کار نیست و میزان برف که پیشتر حدود ۲۵ درصد منابع آب را تأمین می‌کرد، به کمتر از ۱۰ درصد رسیده است. تغییر اقلیم موجب شده است که ؛ میانگین دما حدود ۱.۵ درجه افزایش یابد، میزان بارندگی کاهش یافته و الگوی بارش تغییر کند.
وی یادآورشد: هر افزایش یک درجه دما باعث تبخیر حدود ۱۴ میلیارد متر مکعب آب در فلات مرکزی می‌شود، رقمی بسیار بالا برای کشوری که با بحران آب مواجه است. همچنین حدود ۹۰ درصد منابع آب ایران صرف کشاورزی می‌شود، در حالی که در کشورهای توسعه‌یافته این رقم کمتر از ۴۰ درصد است. کشاورزی سنتی، فناوری‌های ناکارآمد و عدم مدیریت بهینه منابع، بحران آب را تشدید کرده است. آلودگی منابع آب، فرونشست زمین و کاهش ذخایر زیرزمینی نیز پیامدهای جدی این مصرف بی‌رویه هستند.
وی اقداماتی که می تواند به راه حل منجر شود اشاره کرد و افزود: اقدامات فوری برای مدیریت منابع، شامل: بهینه‌سازی مصرف آب، توسعه منابع آب، بازچرخانی فاضلاب، اصلاح سیاست‌ها و قوانین قدیمی است. قوانین موجود بیشتر مربوط به دهه ۶۰ است و درحال حاضر دیگر پاسخگوی جمعیت و نیازهای امروز نیست. تغییر الگوی کشت، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین و فرهنگ‌سازی برای استفاده بهینه از آب، از دیگر الزامات ضروری است.
تهدید امنیت ملی از منظر هیدروپولیتیک
کاویانی راد با یادآوری این نکته که ایران تا حدود دو دهه پیش، تا ۹۰ درصد منابع آبی خود را از رودخانه‌های بین‌المللی مانند هیرمند، ارس و حریر دریافت می‌کرد گفت: با ساخت سدهای متعدد در کشورهای بالا‌دست، سهم ایران به ۵ درصد کاهش یافته و وابستگی به منابع خارجی را افزایش داده است.
به گفته وی، اقدامات هیدروپولیتیک کشورهای همسایه و مدیریت ناکارآمد داخلی، باعث شده امنیت آب با امنیت ملی پیوند عمیق پیدا کرده، پیامدهای اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای، ایجاد می‌کند.
وی در ادامه به بررسی وضعیت دریای خزر پرداخت و گفت: دریای خزر برای ایران منبع محدود و کوتاه‌مدت آب است. چرا که ، بخش عمده آب این دریا از رود ولگا در روسیه تأمین می‌شود و ایران سهم چندانی در تأمین آن ندارد. حتی اگر از خزر آب برداشت شود، جمعیت و مصرف در مناطق مقصد افزایش یافته و فشار بر منابع بیشتر می‌شود. بنابراین نمی‌توان به خزر دل بست و راهکار بلندمدت آن تنها مدیریت پایدار منابع داخلی و جابه‌جایی جمعیت به مناطق کمتر پرجمعیت و ساحلی است.
وی در ادامه چند راهکار بلندمدت برای امنیت آب برشمرد که شامل موارد زیر است:
1- انتقال سرریز جمعیت از کلان‌شهرها به مناطق کم‌جمعیت و ساحلی، به ویژه جنوب شرق کشور (سواحل مکران) و ایجاد اقتصاد دریاگرا با زیرساخت‌های مناسب.
2-استقرار صنایع آب‌شیرین‌کن در مناطق جنوبی کشور برای تأمین آب پایدار و کاهش فشار بر منابع داخلی.
3-رویکرد جامع مدیریت آب با هماهنگی سیاست‌های محلی، ملی و منطقه‌ای و توجه به تعاملات جهانی.
4-اصلاح شبکه‌های آب فرسوده و کاهش هدررفت، به ویژه در کلان‌شهرها.
5-توسعه منابع آب باران و بازچرخانی فاضلاب برای تأمین نیازهای کوتاه‌مدت و کاهش وابستگی به انتقال بین حوزه‌ای.
6- تغییر الگوی کشت و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین کشاورزی برای افزایش بهره‌وری آب و کاهش مصرف بی‌رویه.7. فرهنگ‌سازی و آموزش عمومی برای مدیریت مصرف آب در بخش خانگی، کشاورزی و صنعتی.
استاد دانشگاه خوارزمی در ادامه گفت: امنیت آب نیازمند رویکردی جامع و میان‌بُعدی است که مسائل محلی، ملی و جهانی را در تعامل با هم قرار دهد. وی افزود: بدون مدیریت جامع و پایدار منابع آب، هیچ اقدام کوتاه‌مدتی نمی‌تواند ثبات کشور را تضمین کند و بحران‌های مشابه آنچه در اصفهان و تهران رخ داده، در سایر مناطق کشور نیز ممکن است تکرار شود.
کاویانی‌راد افزود: انتقال آب بین حوزه‌ای، بدون اصلاح شبکه‌های آب، فرهنگ‌سازی و تغییر الگوی مصرف، تنها راهکار کوتاه‌مدت است و پیامدهای آن می‌تواند در آینده به بحران‌های ملی و تهدید ثبات کشور منجر شود. اما در نهایت، اقدامات اساسی شامل مدیریت جامع منابع آب، اصلاح ساختار کشاورزی، استفاده از فناوری‌های نوین و بازچرخانی فاضلاب و سیاست‌گذاری منطقه‌ای و جمعیتی است که می‌تواند امنیت آب و ثبات کشور را تضمین کند.
گفتنی است، سلسه نشست های “مبانی ایران‌شناختی پیشرفت” به همت اندیشکده های مرکز الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت هر پانزده روز یک بار پیرامون یک موضوع از مباحث مربوط به ایران شناختی پیشرفت برگزار می شود.
