گزارش تصویری و تحلیل فنی از مسجد جامع کاج

sinaadmin1394-03-17

متاسفانه امروزه بسیاری از بخش های این این مسجد تقریبا از بین رفته و فقط بخشی از شبستان و صحن زیر گنبد آن باقی مانده است . این بنا به وسیله دیوار خشتی که بقایایی از آن باقی مانده محصور می شد .

در مجاورت این بنا و در سمت شمال شرقی ، خرابه های بنای بزرگی است که تماماً از خشت ساخته شده و در اصل شامل ایوان بزرگی با عرض 4 متر بوده که در دو طرف ایوان مذکور ، ایوان های باریکی قرار داشته است . دورتا دور بنا را مزارع کشاورزی که بیشتر آن ها مزرعه ذرت هستند، فرا گرفته است .

مصالح به کار رفته در این بنا عموما آجر است . در داخل و چهار گوشه بنا مقرنس های تزئینی وجود داشته که تزئینات گچی آن با نقوش توپی به کار رفته در آجرهای گنبد سلطانیه در استان زنجان قابل مقایسه است .

در زیر این مقرنس ها بقایای تزئینات آجر و کاشی با رنگ فیروزه ای مشهود است و در بخش داخلی و زیر سقف گنبد تزئینات آجر و کاشی فیروزه ای وجود دارد که نشان می دهد این مسجد در گذشته دارای تزئینات زیاد و پرکاری بوده . دور تا دور ساقه گنبد از داخل ، کتیبه ای از آیات قرانی ( سوره یس) با تکنیک کاشی معرق و با خط ثلث دیده می شود که متن آن به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی اجرا شده است . بر روی تمام ستون ها و در دو طرف ایوان ها کتیبه هایی وجود دارد .

در ضلع شمالی دیواره های دو طرف بنا کلمه الله دیده می شود که پیوسته تکرار می شود . در ضلع غربی بنا نیز پلکانی وجود دارد که به سمت گنبد بالا می رود و این پلکان از طرف بیرون از سطح زمین ، بالا تر قرار گرفته است .

گنبد مسجد مزبور در وسط صحن متناسبی قرار داشته و به وسیله ورودی های بزرگ و کوچک از سه جهت شمال و شرق و غرب باز بوده و جهت جنوبی آن که رو به قبله

است مسدودشده که محراب در این بخش واقع شده است . در چهار جهت اصلی ساقه گنبد چهار روزنه مربع شکل تعبیه شده است که بین آن ها چهار طرح مربع به خط بنایی از آجر قرمز بر زمینه روشن اجرا شده که بر آن ها اسامی محمد (ص) و علی (ع) نوشته شده است که دو به دو قرینه اند هستند .

در مرتفع ترین نقطه گنبد ، ستاره هشت گوشی که چهار شکل لوزی به آن چسبیده قرار دارد.

محراب در حال حاضر کاملاً آجری و فاقد عناصر دیگر است که به صورت فرو رفتگی مستطیلی شکل عمیقی با طاق نوک تیز و قاب مستطیلی دیده می شود . سطح محراب به صورت ناهموار ساخته شده که ظاهراً قرار بوده تزئین شود . اسامی خلفای راشدین ؛ ابوبکر ، عمر ، عثمان و علی (ع) در طرفین محراب مسجد و در دو قاب مستطیل به خط بنایی و بر زمینه آجر قرمز رنگ نوشته شده است

نمای داخلی بنا به صورت کف خاکی و بدون زیر سازی سنگی است . سه سردر دارای طاق نوک تیز به اتاق راه دارند و راس آن ها در نقطه ای در حدود یک متر ، زیر طاق های دیواری قرار گرفته که که شکل مربع اتاق را به هشت گوش تبدیل می کند تا با نزدیک شدن به طرح دایره ، گنبر بر روی آن مستقر شود . در دوطرف بنا ، سه سر در و ورودی فرعی با طاق نوک تیز به پشم می خورد.

هشت دیوار عمودی اتاق که بین سردر ها و فرو رفتگی ها قرار دارد با طرح آجری مفصل از آجر و آجر تراش تزئین شده است . نقاط شروع هشت طاق دیوار ، کمی از سطح دیوار اتاق پیش آمدگی دارد . درست در این نقطه در ساختمان تغییری مشاهده می شود که در زیر آن مصالح از آجرهای زرد رنگ است که در بالا آن ها آجر ها کمرنگ تر و از لحاظ اندازه کوچکترند که این امر بیانگر ایجاد وقفه ای در ساخت بنا و شروع مجدد آن پس از این وقفه است . بر صفحه هشت دیوار عمودی آجر کاری پر کار به آجر کاری معمولی تبدیل می شود و در بالای سردر های عریض تر نیز آجر کاری معمولی ، اجرا شده است .

نمای کلی بنا از داخل به صورت آجر صاف است که یک در میان با گچ سفید و زرد پوشیده شده اند .

ظاهراً در سمت جنوب این بنا محوطه ای باز قرار داشته ، زیرا در فاصله کمی سه دیوار

ایوانی که از خشت ساخته شده است و سمت غربی صحن را تشکیل می داده ، قرار دارد. درگوشه های شرقی و غربی این بنا ، محل پلکان وجود دارد .

در طراحی و معماری بنا برای قرار گرفتن گنبد بر روی ساختمان صحن محراب ، ابتدا از پلان چهار ضلعی به وسیله هشت طاق وضعیت را به هشت ضلعی تغییرداده شده و سپس به وسیله شانزده طاق وضعیت شانزده ضلعی ایجاد شده است . گنبد ساختمان دو پوش است و گنبد داخلی به صورت نیمکره و گنبد خارجی به صورت تقریبا نوک تیز ساخته شده است .