در هفتمین پیش نشست همایش تجارب مسئولیت اجتماعی عنوان ش
کمک به توسعه پایدار و ارتقاء شاخص‌های عملکردی هدف اصلی گزارش پایداری شرکتها
در هفتمین پیش‌نشست همایش ملی تجارب مسئولیت اجتماعی در ایران، کارشناسان، گزارش پایداری را ابزاری برای پاسخگویی شرکتها و بنگاه‌های اقتصادی برشمردند و در ادامه با اعتقاد به اینکه گزارش‌های پایداری با ذی‌نفعان درباره تأثیرات اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی سازمان گفت‌وگو می‌کند اظهار کردند که هدف اصلی گزارش پایداری کمک به توسعه پایدار و ارتقاء شاخص‌های عملکردی اجتماعی از طریق پاسخگویی است.
به گزارش خبرگزاری سینا، هفتمین پیش‌نشست همایش ملی «تجارب مسئولیت اجتماعی در ایران» با موضوع مسئولیت اجتماعی و گزارش پایداری با حضور طاهره خارستانی، مشاور مدیریت پایداری مسئولانه سازمان، هامون طهماسبی، مشاور و فعال حوزه پایداری و مسئولیت اجتماعی شرکتی در سالن جلسات پژوهشکده مطالعات توسعه جهاد دانشگاهی تهران برگزار شد.
طاهره خارستانی، مشاور مدیریت پایداری مسئولانه سازمان در این پیش‌نشست با بیان اینکه تعریف مسئولیت اجتماعی شرکتی معادل مدیریت پایدار مسئولانه سازمان است، اظهار کرد: باید در این‌باره 2 اصل مهم پاسخگویی و شفافیت را مد نظر قرار داد. به‌عنوان مثال اگر سازمان درباره مدیریت یکپارچه تأثیرات اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی فعالیت می‌کند باید در این زمینه پاسخگو باشد. وی ادامه داد: سازمان باید نشان دهد چگونه نسبت به مسئولیت‌هایش پاسخگو است؟ و باید به‌طور صحیح آنها را شناسایی، و مورد توجه و رسیدگی قرار داده باشد.
ایفای نقش و وظیفه از مهم‌ترین کارکردهای گزارش پایداری
مشاور مدیریت پایداری مسئولانه سازمان، یکی از کارکردهای مهم و اصلی تدوین و انتشار گزارش‌های پایداری را در ایفای نقش و وظیفه‌ای دانست که کسب و کار باید در عمل کردن به این 2 اصل(شفافیت و پاسخگویی) داشته باشد. وی در ادامه افزود: شفافیت و پاسخگو بودن به‌طرز تنگاتنگی با رعایت اصل حقوق ذی‌نفعان و توجه به آن همراه بوده است.
خارستانی با بیان اینکه یکی از ارکان مهم پایداری سازمانی و مسئولیت اجتماعی رکن ذی‌نفع‌گرایی است، گفت: در این مسیر از نگاه سنتی کسب و کار- که متمرکز بر مسائل مالی اقتصادی سپس تولید و بهره‌وری و روندهای مختلف مدیریت توسعه سازمانی بود- به یک شمول و جامعیت بیشتری برای این گستره تأثیرات رسیدیم.
بیشتر بخوانید:
تاکید بر توجه به مسئولیت اجتماعی دانشگاهیان
وی توضیح داد: زمانی که موضوع جامعه محلی و میزبان، محیط زیست و ابعاد مختلف تأثیرات کسب و کار مورد نظر است، و یا حتی وقتی در زنجیره تأمین و توزیع، به موارد خاصی توجه می‌کنیم و مثلا به ردپای کربن، آب انتشار گازهای گلخانه‌ای و یا رعایت حقوق بشر توجه می‌شود این بدان معناست که ما دایره و دسته‌بندی کاملتری از ذی‌نفعان متأثر از کسب و کار را مورد توجه قرار می‌دهیم.
مشاور مدیریت پایداری مسئولانه سازمان با بیان اینکه امروز نگاه به ذی‌نفع‌گرایی گسترده‌تر شده است، تصریح کرد: همواره 2 اصل شفافیت و پاسخگویی با رعایت رکن ذی‌نفع‌گرایی و مدیریت پایدار مسئولانه سازمان همراه بوده است. برای شفافیت و پاسخگویی به ابزارهایی نیاز داریم که یکی از این ابزارها گزارش‌های سازمانی است.
خارستانی با تأکید بر ضرورت وجود ابزارهایی برای تعامل با ذی‌نفعان کلیدی سازمان ادامه داد: این ابزارها به سازمان کمک می‌کنند تا نسبت به مسئولیتشان پاسخگو باشند و چگونگی ایفای وظایف و رعایت حقوقی ذی‌نفعان را نشان دهند.
شفافیت و پاسخگو بودن در راستای پاسخگویی به انتظارات
وی با بیان اینکه این شفافیت و پاسخگو بودن میتواند در راستای برقراری تعاملات و پاسخگو بودن نسبت به انتظاراتی باشد که نهادها و مقامات قانونی دارند، افزود: حتی این شفافیت و پاسخگویی میتواند نسبت به توجهات و انتظارات ذی‌نفعانی باشد که شاید یک مرجع قانونی یا نهاد دولتی و حکومتی و یا سیاستگذار نیستند، اما در تعاملات شرکت دارای قدرتی هستند که میتواند آن‌را به پاسخگویی وادار کند.
مشاور مدیریت پایداری مسئولانه سازمان، گزارش پایداری را ابزار و وسیله و نه هدف دانست و خاطرنشان کرد: برای استفاده از این ابزار در سازمان خود باید پیش از آن پیش‌زمینه‌هایی را آماده کرده باشیم که بتوان به‌خوبی از این ابزارها برای گفت‌وگو، و ارتباط اثربخش با ذی‌نفعان استفاده کنیم.
خارستانی با اشاره به وجود گایدلاین‌های بین‌المللی و پیشینهی آن در جهان که به بیش از 2 دهه میرسد، از روند توجه جدی این موضوع گفت و افزود: برخی از آنها نظیر دستورالعمل ریپورتینگ GRI داوطلبانه هستند و اعتبار خوب بین‌المللی دارند و برخی دیگر از آنها ازجمله استانداردهایی که در حوزه‌هایی توسط اصناف و انجمن‌های تخصصی در صنایع کلیدی مورد توجه قرار گرفته‌اند، اجباری هستند.
وی در ادامه توضیح داد که برخی از این موارد، توسط مراجع قانونی از جمله سازمان بورس اوراق بهادار در کشورهای مختلف الزامی شده‌اند که شرکت‌های عضو باید ریپورتینگ را بر اساس آنها داشته باشند. هر سازمانی بخواهد براساس الزامات، بایسته‌ها و رهنمودهای هر یک از این گایدلاین‌ها گزارش ارائه کند باید محتوای عملکردی داشته باشد.
مشاور مدیریت پایداری مسئولانه سازمان با بیان اینکه با حرکت به درون سازمان، گزارش‌های پایداری با ذی‌نفعان درباره تأثیرات اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی سازمان گفت‌وگو می‌کند، افزود: بر این اساس باید این تأثیرات را پایش و برای آنها اقدام بهبودی تعریف کرد. در نتیجه در می‌یابیم که چگونه برنامه‌ها و اقدامات بهبود پیشرفت به نتیجه رسیده است. برای انجام این اقدامات گایدلاین‌ها، مدل‌ها و رهنمودهایی برای ریپورتینگ وجود دارد.
تأکید بر ضرورت وجود سیستم‌های مناسب درون‌سازمانی
خارستانی با تأکید بر اینکه برای این اقدامات باید در درون سازمان سیستم‌های مناسبی برای شناختن تأثیرات کلیدی به رسمیت شناخته شده باشند، گفت: هم‌چنین باید سیستم‌ها و رویه‌های درست سازمانی چیده شده باشد که بتواند برنامه‌ها و اقدامات را برای بهبود تأثیرات منفی و یا تقویت تأثیرات مثبت پایش و کنترل کنند و نکته سوم آن‌که باید شاخص‌ها و معیارهای درستی تعریف شده باشد که نتایجی که به‌واسطه این برنامه‌ها و اقدامات حاصل می‌شود به‌درستی سنجیده شود.
وی با بیان اینکه باید در سازمان به ساخت یکسری پایه‌ها و پشتوانه‌های درون‌سازمانی توجه کرد، خاطرنشان کرد که یکی از این موارد توسعه سیستم‌ها و رویه‌های صحیح سازمانی و تعیین هدف‌های مناسب برای حرکت در مسیر مدیریت پایدار و مسئولانه سازمان است. یعنی در ابتدا هدف‌گذاری سپس تعیین برنامه‌ها و اقداماتی که به‌واسطه آن برنامه‌ها، تأیید هیأت مدیره اخذ شده است. در مرحله بعد تخصیص منابع مالی و غیر مالی، تعریف پروژه سپس پروژه کنترل و پیش می‌رود و در ادامه شاخص‌های بهبود سنجیده می‌شود همه این موارد در گزارش‌های پایداری ذکر می‌شود.
مشاور مدیریت پایداری مسئولانه سازمان با بیان اینکه موارد فوق باید به‌عنوان توجه سازمانی در مسیر رشد و پایداری بازنمایی شود، گفت: باید در گزارش‌های پایداری مبنایی برای بررسی و قضاوت وجود داشته باشد. باید دقت کرد که آیا درون سازمان به این موارد توجه شده است یا خیر؟ آیا عملکرد و برنامه‌های سازمان یکپارچه شده است که درباره آن با ذی‌نفعان صحبت شود تا مشخص شود سازمان به هدف از پیش تعیین‌شده رسیده و آن‌را به رسمیت شناخته است؟ آیا برنامه‌ای برای رسیدن به آن هدف داشته؟ استانداردهای مربوطه را در حوزه‌های مختلف و ارزیابی‌های اجتماعی را اجرایی و رعایت کرده است؟
خارستانی با بیان اینکه برای گفت‌وگو نیازمند ابزار مناسبی تحت‌عنوان برنامه گزارش‌دهی پایداری هستیم، ادامه داد: گزارش‌های پایداری منتشرشده در کشور به تعداد معدودی هستند. این در حالی است که این گزارش‌ها ابزاری برای تعامل محسوب می‌شوند.
وی توضیح داد که در کشور برای تهیه گزارش پایداری براساس گایدلاینی می‌کوشند تا معیارها، عنوان‌ها و سرفصل‌ها را پوشش دهند، در حالی که در گایدلاین‌ها تأکید شده باید از این شیوه گزارش‌نویسی اجتناب شود و مسائل کلیدی پایدار کسب و کار، شناسایی، و مسیر، برنامه و اقدامات در آن راستا گزارش شود.
مشاور مدیریت پایداری مسئولانه سازمان با بیان اینکه در یک گایدلاین بیش از 100 معیار و شاخص وجود دارد اما برای یک سازمان تنها چند مورد آن موضوعیت پیدا می‌کند، تصریح کرد: براین اساس طیفی از گزارش‌های پایداری وجود دارد که کمی فرمالیته هستند و روح بازاریابی و برندینگ بر آنها حاکم است اما در عین حال شرکت‌هایی به‌درستی عمل کرده‌اند و گزارش آنها وابسته به ارائه گزارش‌های وظیفه‌ای و کارکردی واحدهای مختلف سازمانی است.
گزارش‌های پایداری در مسیر پایداری سازمانی و مدیریت پایدار سازمانی
خارستانی ادامه داد: سازمان‌هایی هستند که گزارش‌های پایداری‌اشان را به سمت و سوی پایداری سازمانی و مدیریت پایدار سازمانی می‌برند. مسئولان باید ساختاربندی گزارش را متناسب با هدف‌گذاری‌های اصلی و مسائل کلیدی پایداری تنظیم کنند تا مخاطب با مطالعه آن دغدغه مدیریت آن شرکت و توجه کارشناسان حوزه پایداری را دریابد و اینکه در آن شرکت چه محدودیت‌هایی وجود داشته است تا بتوان عملکردشان را قضاوت کرد.
وی با بیان اینکه مسئولیت اجتماعی شرکتی اصلاً امری اجتماعی نیست، گفت: وقتی از مسئولیت اجتماعی شرکتی صحبت می‌کنیم نه از زاویه دید فعالان اجتماعی، نه زاویه دید فعالان محیط زیستی و نه حتی از زاویه دید نهاد دولتی و حکومتی بلکه باید در بستر مدیریت سازمان و کسب و کار دامنه و گستره توجه به تأثیرات آنها در حوزه جامعه، محیط زیست، حقوق بشر، تجارت منصفانه و شاخص‌های مرتبط به رسمیت شناخته شود.
مشاور مدیریت پایداری مسئولانه سازمان با تأکید مجدد بر اینکه بستر گفت‌وگو همان کسب و کار است، خاطرنشان کرد: مسئولیت اجتماعی شرکتی، امری اجتماعی نیست اما متأثر از امر اجتماعی است. یا به‌عبارت دیگر متأثر از روندها، توقعات و انتظارات به‌حق و یا حتی ناحق گروه‌های مختلف اجتماعی است و متأثر از سیاست‌ها، رویه‌ها و جریان‌هایی در حوزه عمومی و سیاست‌ورزی در هر جامعه و کشوری است چون بنگاه‌های اقتصادی یکی از اعضاء و فعالان حاضر در بستر توسعه پایدار هستند.
موجودیت کسب و کار؛ اجتماعی یا غیر اجتماعی؟
خارستانی ادامه داد: باید پذیرفت فعالان مختلف در نهاد دولت، حکومت، نهاد مدنی و عموم مردم، پژوهشگاه‌ها، دانشگاه‌ها، مراکز علمی سازمان‌های بین‌المللی و بنگاه‌های اقتصادی هر کدام متناسب با مأموریت ماهیت و هدفی که برای‌شان تعریف شده است نقشی در تحول اهداف توسعه پایدار دارند. واژه اجتماعی نباید ما را به این سمت سوق دهد که کسب و کار به‌مثابه یک موجود یا نهاد اجتماعی است بلکه کسب و کار به‌مثابه یک سازمان است که در جریان زنجیره ارزش خود تبادلات و تعاملاتی با دیگر بازیگران را شکل می‌دهد تا بتواند خروجی داشته باشد و در ادبیات و گفت‌وگوی جدید این خروجی صرفاً با پول و یا امر اقتصادی سنجیده نمی‌شود.
وی افزود: منظور از این گفت‌وگو آن است که خلق ارزش شود ارزش به معنای خروجی، تأثیر و ماحصل کسب و کار نه صرفاً با معیارهای اقتصادی بلکه با دیگر معیارها و تأتیرات کسب و کار در محیط زیست بر کیفیت زندگی کارکنان محیط کار، هم‌زیستی و حسن هم‌جواری با جامعه میزبان است. همه این موارد در بستر کسب و کار انجام می‌شود اما مطالعات اجتماعی نظیر ارزیابی تأثیرات اجتماعی طرح‌های صنعتی انجام می‌شود به این خاطر که مشورتی برای یک مدیر شرکت باشد یا گفته شود اگر توجه مناسبی به روند توقعات و انتظارات اجتماعی نشود چه ریسکی در مدیریت کسب و کار ایجاد می‌شود.
مشاور مدیریت پایداری مسئولانه سازمان با بیان اینکه هدف این است که براساس نتایج این مطالعات اجتماعی میزان بهره‌وری افزایش یابد، در ادامه تصریح کرد: به‌عنوان مثال اگر شرایط اقلیمی مناسب نباشد و میزان دسترسی کسب و کار به منابع طبیعی کاهش یابد بر میزان تولیدات بنگاه اقتصادی تأثیر می‌گذارد چون اقلیم نامناسب هزینه دسترسی به نیروی متخصص را افزایش می‌دهد. همه مطالعات اجتماعی کمک به حل مسأله کسب و کار است.
خارستانی ادامه داد: حل مسأله‌ای که به ارزش مشترک برای بنگاه اقتصادی و جامعه، تداوم تولید، گردش چرخه اقتصادی منجر می‌شود، معادل مدیریت پایدار مسئولانه سازمان است. نگاه به گزارش پایداری هم ساختن پشتوانه‌ها و زمینه‌ها، برنامه‌ها و سیستم‌های سازمانی است. در این‌صورت و با هدف‌گذاری چند جانبه، تمرکز صرفاً بر پول نیست بلکه جنبه‌ها و تعاریف مکملی از خلق ارزش در آنها دیده می‌شود.
کارکرد گزارش پایداری و دسترسی به داده‌ها و اطلاعات صحیح
وی با بیان اینکه کارکرد گزارش پایداری برای دسترسی به دولت و نهاد حکمرانی به شاخص‌ها، داده‌ها و اطلاعات صحیح است، گفت: تا بدین‌ترتیب بتوانند تأثیرات را در امر توسعه پایدار به‌درستی پایش کنند و برنامه‌ریزی هدفمندی برای بهبود آن داشته باشند. به‌عنوان مثال معاهده پاریس سطح انتشار کربن را دسته‌بندی و به دولت‌ها اعلام کرد و دولت‌ها موظف شدند آن‌را به صنایع تخصیص بدهند. با این منطق مشخص شد سهم هر صنعت از انتشار گاز کربن چه میزان است تا صنایع با هدف‌گذاری، برنامه‌ریزی، تعریف پروژه و اختصاص نیروی انسانی در جهت کاهش انتشار گاز کربن بکوشند و به سازمانها و ارگان‌های بالادستی نظیر وزارت صمت، و سازمان محیط زیست گزارش کنند.
مشاور مدیریت پایداری مسئولانه سازمان، کارکرد گزارش پایداری را در تصمیم‌سازی دانست و خاطرنشان کرد که این موضوع به سیاستگذاری در سطح کلان و تعاملات با ذی‌نفعان در سطح کسب و کار کمک می‌کند. اگر سرمایه‌گذار و سهامدار دریابد که توجه به این موارد در بهبود کسب و کار کمک می‌کند توجه جدی‌تری خواهد داشت.
خارستانی با بیان اینکه کارکرد صحیح گزارش‌های پایداری هم‌سو با نقش کسب و کارها در جایگاه بنگاه اقتصادی در توسعه پایدار دیده می‌شود، گفت: به این دلیل من مخالف قانونگذاری در حوزه مسئولیت اجتماعی شرکتی هستم چون این موضوع با کسب و کار مرتبط است هم‌چنین وقتی بخواهیم به سیستمی در بستر توسعه نگاه کنیم هر نهادی وظیفه‌ای دارد. به‌عنوان مثال سازمان ملی استاندارد، ملاک و معیاری برای استانداردهای مرتبط با مدیریت ذی‌نفعان، ارزیابی تأثیرات اجتماعی، و گزارش‌دهی پایداری و … گذاشته است.
وی با بیان اینکه کسب و کارها و بنگاه‌های اقتصادی از نگاه سنتی گذر کرده‌اند، تصریح کرد: نهادها و سازمان‌های مرتبط اعم از تنظیم‌گر، سیاستگذار و ناظر باید نقش خود را مشخص‌تر بکنند. اگر امروز سازمان محیط زیست بر روی مسایل محیط زیستی کسب و کارها مشکل دارد باید نقش کنترلی و نظارتی حتی با رویکردهای نوآورانه خود را مشخص‌تر بکند.
خارستانی با بیان اینکه مسئولیت اجتماعی را به مثابه دوی امدادی می‌دانم، خاطرنشان کرد: ناکارآمدی حکمرانی مدیریتی کسب و کار و ناآگاهی جامعه و مردم نسبت به حقوق خودشان وجود دارد. من معتقدم کسب و کار دارای وجه تأثیرگذار اجتماعی است. ما در بستر کلی اکوسیستم محیط زیستی توسعه سیستم‌های اجتماعی را داریم. در بطن این دو سیستم سیستم‌های اقتصادی، توسعه یافته است و تجارت و واردات و بنگاه‌های اقتصادی بخشی از کل سیستم اقتصادی هستند.
مشروعیت فعالیت بنگاه اقتصادی وابسته به مشروعیت دسترسی به منابع است
وی ادامه داد: بدون شک مشروعیت و وجاهت هر فعالیت بنگاه اقتصادی وابسته به مشروعیت دسترسی به منابع و مجوزهای سیستم اجتماعی، محیط زیستی و اقتصادی است. حال اگر در کشور و یا منطقه‌ای این سیستم‌ها به‌درستی چیده شده باشد یا سطح بلوغ گروهی از سیستم‌های اجتماعی بالاتر باشد یا قانونگذاری بهتر باشد هر یک به‌گونه‌ای رقم می‌خورد.
مشاور مدیریت پایداری مسئولانه سازمان با بیان اینکه در ایران کسی نمی‌تواند گفتمان کند، گفت: بخش خصوصی واقعی در کشور در بهترین شرایط 30 درصد است زمانی که عمده فعالیت‌های اقتصادی در سایه بنگاه‌داری خصولتی تحت نهادهای حکومتی می‌گذرد در نتیجه روح حاکم بر آنها دارای رانت ذاتی است.
خارستانی با بیان اینکه توسعه مفاهیم رویکردها و مدلهای جدید مدیریتی ریشه در نگاه‌های اجتماعی و فلسفی درست نسبت به کارکرد صحیح بنگاه‌های اقتصادی دارد، گفت: در عمل این موارد هم‌سو نیستند و عارضه‌هایی در درون فضای کسب و کار و جامعه وجود دارد. این عارضه در کشور ما این است که مسئولیت اجتماعی شرکتی امری اجتماعی محسوب می‌شود و ذی‌نفوذان و مطالبه‌گران هزینه‌هایی را به این عنوان دریافت می‌کنند و به باد می‌دهند.
وی با بیان اینکه وقتی مسئولیت اجتماعی به کسب و کار برگردد بحث حکمرانی سازمانی مفهوم پیدا می‌کند، خاطرنشان کرد: کشورهای دیگر حمایت از محیط زیست، سرمایه منابع طبیعی و سرمایه انسانی را در بستر کسب و کار محقق کرده‌اند. کسب و کار میتواند تأثیرگذاری اجتماعی خود را با توجه به نوآوری‌ها و راهگشایی‌ها و حل مسأله تقویت کند.
ذی‌نفعان کلیدی سازمان مخاطبان اصلی گزارش پایداری
مشاور مدیریت پایداری مسئولانه سازمان با بیان اینکه مخاطب، بهره‌بردار و ناظر برای گزارش پایداری متفاوت هستند، گفت: مخاطبان گزارش پایداری ذی‌نفعان کلیدی سازمان هستند. هدف این است که شرکت، تصویر کاملتری از کسب و کار و عملکردش و در توجه به تأثیرات و پیامدهای اقتصادی اجتماعی و محیط زیستی ارائه دهد.
خارستانی درباره بهره‌بردار گزارش‌های پایداری هم توضیح داد که در این‌جا بهره‌بردار اطلاعات گزارش‌های پایداری سرمایه‌گذار، سهامداران، عموم جامعه، فعالان محیط زیستی و فعالان اجتماعی هستند و عمق گزارش پایداری باید متناسب با آنها نوشته شود. اگر بهره‌بردار سازمان بورس و اوراق بهادار یا اندیشکده‌ها و موسسات پژوهشی هستند باید متناسب با آنها نوشته شود.
وی درباره ناظر هم گفت: در اکوسیستم پایداری سازمانی حتی درباره نظارت بر عملکرد سازمانها ناظرها متفاوت است هیچ ناظر واحدی وجود ندارد که قضاوت کند آیا یک شرکت مسئولیت اجتماعی شرکتی را به‌درستی ایفا کرده است یا خیر؟ چون عملکرد کسب و کار چندوجهی است.
گزارش پایداری، محصول نهایی تکامل فضای کسب و کار
در ادامه نشست هامون طهماسبی، مشاور و فعال حوزه پایداری و مسئولیت اجتماعی شرکتی با بیان اینکه گزارش پایداری یا گزارش مسئولیت اجتماعی، محصول نهایی تکامل فضای کسب و کار است، ادامه داد: نسبت کسب و کار با جامعه چه از درون(نگاه مدیران) و چه از بیرون، دچار دگرگونی‌هایی شد.
وی با بیان اینکه جنبش مسئولیت اجتماعی به‌واسطه فشارها و مطالبات ذی‌نفعان بیرونی شکل گرفت، گفت: براساس این مطالبات، مالکان و صاحبان نباید تنها پاسخگوی سهامداران و سرمایه‌گذاران و حتی مدیران خود باشند چون شرکتها بر روی زندگی جامعه محلی هم تأثیر می‌گذارند که براساس اصل اخلاقی و منطق باید به آنها هم پاسخگو باشد.
مدیر مرکز توسعه پایدار پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف با بیان اینکه هم‌چنان گفتمان غالب در بیشتر کشورهای جهان این است که هدف بنگاه، به حداکثر کردن سودش است، تصریح کرد که براین اساس گویی وظیفه مدیر صرفاً پاسخگویی به سهامداران است اما براساس منطق، چنین نیست. بنگاه اثرات اجتماعی و محیط زیستی دارد و فشارها و جنبش‌های NGO ها و تشکل‌های محیط زیستی و اجتماعی و اتحادیه‌های کارگری و به‌ویژه رسانه‌ها در قرن 20 به شکل‌گیری جنبش مسئولیت اجتماعی منجر شد.
پاسخگویی بنگاه اقتصادی در قبال افرادی غیر از سهامداران
طهماسبی با بیان اینکه هم‌اکنون جهان از عصر گفت‌وگو گذر کرده است، گفت: از این موضوع که بنگاه در مقابل دیگران هم مسئولیت دارد یا خیر در سطح نظری گذر کرده است. در دهه 70 فریدمن در نیویورک تایمز عنوان کرد بنگاه هیچ مسئولیت اجتماعی در قبال مردم و جامعه ندارد و تنها در قبال سهامداران مسئول است. اما امروز این پذیرفته شده است که بنگاه در قبال افراد دیگری هم پاسخگو است. در گذشته به‌علت مسئولیت سازمان در قبال سهامداران، سالانه گزارش‌های مالی ارائه می‌شد و بازخواست می‌شدند اما امروز که دایره عملکردی سازمان بزرگتر از بعد اقتصادی و ابعاد اجتماعی و محیط زیستی را هم شامل می‌شود باید به جامعه محلی هم پاسخگو باشد.
وی با بیان اینکه گزارش پایداری یکی از ابزارهای پاسخگویی است، افزود: البته گزارش پایداری، همهی بار پاسخگویی اهداف را پوشش نمی‌دهد. یکسری شرکت‌های پیشرو نظیر شرکت‌های نفتی که بیشتر در معرض این فشارها بودند گزارش‌های پایداری را چه به خواسته خود و چه فشارهای بیرونی منتشر کردند. در ابتدا فشارهای بیرونی بیشتر تأثیرگذار بود. جنبش مسئولیت اجتماعی وارد مواردی چون جنبش گزارش مسئولیت اجتماعی شده بود.
مشاور و فعال حوزه پایداری و مسئولیت اجتماعی شرکتی ادامه داد: این موضوع با ادغام در مفهوم توسعه پایدار اقبال بیشتری یافت و اسامی جدیدتری هم گرفت. اصل موضوع این است که بنگاه فراتر از سهامدارانش، ذی‌نفعان گسترده‌تر و فراتر از عملکرد اقتصادی‌اش دارد که باید پاسخگو باشد. گزارش مسئولیت اجتماعی و گزارش پایداری در یک نگاه اشاره‌ای از درون بنگاه به بیرون است.
طهماسبی توضیح داد که بنگاه با گزارش پایداری اعلام می‌کند که چنین عملکرد اجتماعی دارم و تا چه میزان می‌کوشم تا سبز و اخلاقی عمل کنم، و خیرخواه باشم. به گزارش پایداری از این منظر نگاه می‌شود. همواره بنگاه‌ها می‌کوشند تا تصویر بهتری از خود به نمایش بگذارند اما این لزوماً به‌معنای پاسخگویی نیست. از این‌رو تعداد معدودی از شرکتها گزارش پایداری ارائه می‌کنند. اغلب واحد بازاریابی و روابط عمومی بنگاه‌ها به‌دنبال گزارش پایداری اجتماعی هستند که مسائلی چون برند و وجهه، موضوع آن‌هاست.
وی با بیان اینکه با ارائه این قبیل گزارش‌های پایداری اجتماعی، دیگر شرکتها هم به‌دنبال این‌چنین گزارش هستند، گفت: به واقع این شرکتها به‌دنبال تصویرسازی از درون به بیرون هستند. گزارش پایداری نه تنها وسیله‌ای برای ارائه توضیحات به مردم برای خوب نشان دادن شرکت است بلکه ابزاری است که به‌وسیله آن بتوانند تغییراتی را درون سازمان رقم بزنند که من به این موضوع اعتقاد دارم.
هدف اصلی گزارش پایداری کمک به توسعه پایدار و ارتقاء شاخص‌های عملکردی اجتماعی
مدیر مرکز توسعه پایدار پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف گزارش پایداری را فرآیندی متفاوت از گزارش‌نویسی برشمرد و افزود: گزارش‌نویسی به‌مثابه عکاسی است که در نشستی انجام می‌شود. هدف اصلی گزارش پایداری کمک به توسعه پایدار و ارتقاء شاخص‌های عملکردی اجتماعی و پاسخگویی به دغدغه‌های ذی‌نفعان متأثر از فعالیت بنگاه هستند.
طهماسبی با اعتقاد به اینکه به‌درستی هدف از فعالیت بنگاه تنها سودآوری تعریف نشده است، گفت: باید با پاسخگویی، عملکرد اجتماعی و محیط زیستی بنگاه ارتقاء یابد و گزارش پایداری باید مطابق با استانداردهایی چون GRI باشد تا بتواند جریان را در سازمان رقم بزند. نباید این‌گونه باشد گایدلاین را پیش رو قرار داد و گزارش را نوشت چون در این‌صورت شرکت کار خود را خواهد کرد.
وی با بیان اینکه مسیر درست چنین نیست، افزود: در مسیر صحیح ابتدا باید مسائل و مشکلات اساسی شناسایی شوند. به‌عنوان مثال از مسائل اساسی شرکت فولاد مصرف فراوان آب است، اما این موضوع برای بانک‌ها مسأله چندانی نیست. اگر شرکت فولاد هستم برای نوشتن گزارش پایداری باید به‌دنبال آن باشم که چه میزان آب از چه منابعی مصرف می‌کنم؟ سیستم‌ها با این میزان آب تا چقدر بهره‌ور هستند؟ به ازای هر تن فولاد چه میزان آب مصرف می‌شود؟ در گزارش پایداری باید به این موضوعات توجه جدی شود. به منظور رسیدن به پاسخ این پرسش‌ها ناگزیر از پایش و ارزیابی هستیم.
مشاور و فعال حوزه پایداری و مسئولیت اجتماعی شرکتی با بیان اینکه شرکت با چنین رویکردی ناگزیر است در ابتدا مشکلات را در ارتباط با آن پارادایم فکری که «من می‌خواهم در جهت توسعه پایدار مسئولانه عمل کنم» شناسایی کنم سپس وارد پروسه اندازه‌گیری می‌شوم و ناچارم در سازمان درباره آن گفت‌وگو کنم و نتیجه پایش را برای سیستم مدیریتی ارسال کنم تا بهبود حاصل شود. وقتی وارد این عرصه‌ها می‌شوید نمی‌توانید ادعای بی‌همتایی بکنید چون همه چیز مشخص است. مدیران سازمانی را به گفت‌وگو وامی‌دارد. اگر این اتفاق بیفتد فرآیند گزارش‌دهی به‌درستی طی شده است نه به‌مانند عکاسی از جلسه یا نشست.
طهماسبی ادامه داد: طی 10 سال گذشته حدود 40 بنگاه ایرانی گزارش منتشر کرده‌اند. برآوردها حاکی از آن است که از این تعداد تنها 20 گزارش در دست داریم. شماری به‌عنوان مشاور با دریافت مبالغ هنگفت گزارش‌هایی مطابق نظر صاحبان شرکت می‌نویسند. یعنی خاستگاه این گزارش‌ها غیر از خاستگاه واقعی آن است چون قرار است گزارش پایداری به ارتقاء بهره‌وری عملکرد اجتماعی و پایداری بنگاه منجر شود.
مسئولیت اجتماعی شرکتی موضوعی کاملاً اجتماعی است
طهماسبی با اعتقاد به اینکه مسئولیت اجتماعی شرکتی موضوعی کاملاً اجتماعی است، گفت: در کتابی به اسم «حل مسأله اجتماعی» که تألیف آن از 4 سال پیش آغاز شده است، در فصلی از آن با عنوان «مسئولیت اجتماعی شرکت»، اعتقادم مبنی بر اینکه بنگاه اساساً موجودی اجتماعی است، بیان کردهام.
وی مدیریت را قله‌ای دانست در دانش بشری که درآمدزا و اثرگذار است و راه حل تجاری هم دارد و علت وجود همه مشکلات آن است که برای آن راه حل تجاری درست نکرده‌ایم. بر اساس یافتههای رساله دکترایام با عنوان «نقد و بررسی آموزش مدیریت از منظر مباحث اجتماعی» با قاطعیت می‌توانم بگویم اصلاً گفتمان اجتماعی وجود ندارد. در جمله آخر کتاب «حل مسائل اجتماعی» آمده است که حوزه مسئولیت اجتماعی را از دانش‌آموختگان مدیریت پس بگیرید. مدیریت فعالان حوزه کسب و کار امر اجتماعی را امر حاشیه‌ای می‌دانند و امر اقتصادی را بر آن ارجح.
مدیر مرکز توسعه پایدار پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف در ادامه با ارائه چند مثال موضوع را تشریح کرد که فاجعه خلیج میناماتا برای مدت 60 سال در ژاپن اتفاق افتاد. بدین‌ترتیب که در فاصله سال‌های 1900 تا 1960 یک کارخانه مواد شیمیایی پسآبش را در این خلیج می‌ریخت و از همان سال‌های ابتدایی شیوع سرطان و تولد نوزادان ناقص‌الخلقه در آن منطقه افزایش یافت. در نهایت و پس از گذشت 60 سال تحت فشارهای مردمی و اعتراضات، دولت ناکارآمد موضوع را پیگیری کرد. در مثالی دیگر در کشور آلمان- که متن جنبش‌های محیط زیستی است- شرکت فولکس واگن به‌علت دستکاری کامپیوتر خودروهایش، میزان آلایندگی را کمتر از حد انتشار نشان می‌داد که این موضوع در سال 2013 افشا شد. پس از این موضوع به‌علت ریسک زیاد، آن را مدیریت کردند. شاید این مدیریت ریسک در فضای کسب و کار بوده است اما مسئولیت اجتماعی یک امر اجتماعی است.
طهماسبی با بیان اینکه خاستگاه استانداردسازی اتحادیه اروپا بر روی مدیریت ریسک‌هاست که اگر مدیریت نشود اتفاق شرکت فولکس واگن می‌افتد، خاطرنشان کرد: اگر همه قضیه را به این موضوع واگذار کنیم بهروزی و سعادت اجتماعی اتفاق نمی‌افتد و ممکن است باز هم فاجعه‌ای نظیر خلیج میناماتا اتفاق بیفتد و پس از 60 سال برطرف شود. در ایران هم موارد این‌چنینی بسیار داریم. فاجعه بندر شهید رجایی، چای دبش و … . در این موارد با دغدغه اینکه فاجعه ابعاد ملی پیدا نکند رسانه‌ای نمی‌شود.
وی درباره وقوع این اتفاقات در سطح بین‌الملل گفت: در نیویورک‌تایمز مطالعه کردم که چگونه با لابی شرکت‌های تولیدکننده شیرخشک مانع انتشار منشور سازمان بهداشت جهانی برای ترویج تغذیه با شیر خشک شدند. اگر وجه اجتماعی از فضای کسب و کار گرفته شود خطرناک خواهد شد. البته این موضوع تنها در فضای کسب و کار صدق نمی‌کند. انسان، محیط زیست و … . باید پیوندی با هستی داشته باشند در غیر این‌صورت خطرناک خواهد شد.
مبانی معرفتی مدیریت و مسئولیت اجتماعی
مشاور و فعال حوزه پایداری و مسئولیت اجتماعی شرکتی با اعتقاد به اینکه در گفتمان مدیریت، اجتماعی ندانستن مسئولیت اجتماعی شرکتی، ناشی از مبانی معرفتی این حوزه است گفت: این مبانی معرفتی منفک، جدا و ایزوله از علوم دیگر است و بر منفعت اقتصادی بنا شده است.
طهماسبی با بیان اینکه مهم‌ترین مقاله پراستناد در فضای اجتماعی مدیریت از آقای پورتر در سال 2010 منتشر شد، افزود: او در این مقاله درباره خلق ارزش مشترک صحبت کرده است. وقتی این مقاله خوانده می‌شود درمی‌یابیم که تا چه میزان به‌لحاظ بنیان‌های معرفتی تهی است. چون پورتر متفکر سازمان است. سازمان را می‌فهمد اما پیوند سازمان و جامعه را درک نمی‌کند. من نقد مدونی برای آن مقاله از دوستان آکادمی مدیریت خواندم که نشان‌دهنده فقدان مبانی معرفتی و ضعف آن برای دانش‌آموختگان مدیریت در حوزه اجتماعی است.
وی با تأکید مجدد بر ضرورت یافتن راه حل‌های تجاری برای فضای کسب و کار و مسائل اجتماعی ادامه داد: این موضوع برای جامعه و بنگاه مناسب است. در این‌صورت به قانونگذاری نیازی نیست و در این شرایط مسائل خودبه‌خود حل می‌شود.
مدیر مرکز توسعه پایدار پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف با بیان اینکه بنگاه‌ها دانش و فهم درستی از مسائل اجتماعی ندارند، تصریح کرد: اگر هم فهم درستی از مسائل اجتماعی داشته باشند به‌لحاظ ارزشی و هنجاری نیست به‌عنوان مثال من می‌دانم در محیط زیست آب کالای با ارزشی است و در ایران خشکسالی است و نباید آب را آلوده کرد و میتواند کسب و کار را خدشه‌دار کند، اما با نگاه منفعت‌جویانه کوتاه‌مدت می‌گویم اشکالی ندارد و کار خودم را انجام می‌دهم. پس دانستن کافی نیست یک بحث هنجاری هم نیاز دارد. باید تعلق خاطری نسبت به آن وجود داشته باشد که چیزی فراتر از محاسبات کسب و کار است.
ضرورت استفاده از نیروهای مردمی و رسانه‌ها برای مطالبه‌گری
وی با بیان اینکه در این شرایط باید نیروهای دیگر به کمک بیایند، ادامه داد: از جمله این نیروها بخش مردمی هستند و تجربه نشان می‌دهد بخش مردمی توانسته در موضوع میناماتا و فولکس واگن اثرگذار باشد. جنبش‌های محیط‌زیستی به‌ویژه جنبش‌های اجتماعی توانستند تأثیرگذار باشند. شاید بنگاه اقتصادی جامعه محلی را استخدام کند اما منابعشان را به غارت می‌برد. میراث طبیعی و فرهنگیشان مسأله‌دار می‌شود چون ارزش دارایی‌هایشان را نمی‌دانند پس با یک شغل نگهبانی راضی می‌شوند. بنابراین در این‌جا آگاهی جامعه مدنی اهمیت پیدا می‌کند.
مشاور و فعال حوزه پایداری و مسئولیت اجتماعی شرکتی با بیان اینکه آگاهی جامعه مدنی به معنای طغیان جامعه محلی علیه بنگاه‌ها نیست، خاطرنشان کرد: اما باید به حقوق خودشان آگاه باشند. توسعه‌ای که برای جامعه محلی به ارمغان آورده‌اید چه توسعه‌ای است؟ آیا تنها رنگ و بوی مادی دارد یا موارد دیگر نظیر حفظ ارزش منابع طبیعی آرامش آسمان پاک و … را هم شامل می‌شود؟ جامعه باید همه این موارد را درک کند.
طهماسبی گروه بعدی را رسانه‌ها برشمرد و افزود: ما رسانهی مطالبه‌گر بخش خصوصی نداریم. حتی سمن(NGO) مطالبه‌گر نداریم. گویی مطالبه‌گری بخش خصوصی خط قرمز است. از این‌رو در فقدان مطالبه‌گری موثر رسانه و انجمن‌ها از بخش خصوصی ما نمی‌توانیم قضیه را پیش ببریم. از آن طرف با دولتی درآمیخته با انواع ناکارآمدی نظیر همه کشورهای دنیا روبه‌رو هستیم. جامعه مدنی آگاه و توانمند، مصداقش تشکل‌ها و تک تک مردم است. که می‌توانند نظیر تحریم استارباکس ترکیه در موضوع غزه با خرید یا تحریم‌شان مطالبه‌گری کنند.
وی با تأکید مجدد بر تأثیر مردم و رسانه در مطالبه‌گری گفت: ما اگر می‌خواهیم به پیشبرد مسئولیت اجتماعی کمک بکنیم باید زمینه را برای کنشگری آنها فراهم کنیم هم‌اکنون برخی معادن صنعتی عنوان می‌کنند رسانه‌ها چیزی ننویسند تا به بحران ملی تبدیل نشود و یا امنیت چند نفر خدشه‌دار نشود. ما به یک تغییر نگرش و مطالبه‌گری صحیح، موجه، مشروع و اخلاقی نیاز داریم.
سیاستگذاری و فشار از بالا بخش دیگر ماجراست
مدیر مرکز توسعه پایدار پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف، سیاستگذاری را بخش دیگر ماجرا عنوان و خاطرنشان کرد: غیر از جامعه مدنی باید فشاری از بالا هم وجود داشته باشد. وقتی صحبت از مداخله دولت و فشار غیر بنگاهی می‌شود باید مراقب بود از آن سوی بام نیافتیم. با وجود همه نیت‌های خوب، این موضوع آسیب‌زننده است. اگر بخش خصوصی به جنبه اجتماعی توجه نکند خطرناک است.
طهماسبی با بیان اینکه بخش خصوصی باید بداند که وام‌دار همین جامعه‌ایست که نیروی انسانی‌اش را تأمین می‌کند. فضا و زمین را همین جامعه می‌دهد و آب مورد نیازش را همین کشور تأمین می‌کند، گفت: پس باید به جامعه هم پاسخگو باشی.
وی با اشاره به کتابی با موضوع مدیریت مسئولانه کسب و کار ایرانی گفت: در آن کتاب نشان داده شده است که همه این مسائل ریشه تاریخی دارد. مشاور مدیریتی که این ریشه تاریخی را نداند و ارتباطش با گذشته قطع باشد، نمی‌تواند برای فضای کسب و کار راهکار تعریف بکند و تو باید به‌علل دیگری به امر اجتماعی توجه بکنی.
مشاور و فعال حوزه پایداری و مسئولیت اجتماعی شرکتی با تأکید بر اهمیت مدیریت ریسک افزود: با وجود این، تلفیق همه این موارد کار دشواری است. باید در چشم‌انداز نزدیک از بنگاه اقتصادی یک موجود چندوجهی بسازیم. در جهان محققانی از آکادمی مدیریت با نگاه انتقادی هستند که در حوزه مطالعات انتقادی کار می‌کنند و معتقدند تا مباحث و مسائل اجتماعی حل نشود مبانی فلسفی بنگاه حل نمی‌شود. این به معنای بی‌اطلاعی از مسائل اجتماعی نیست. ما هنوز استاندارد GRI را نمی‌دانیم. باید هدف بنگاه از حداکثر سود بازتعریف شود که هم‌اکنون در همه دانشکده‌های مدیریت جهان این موضوع در حال تدریس است.
طهماسبی با بیان اینکه باید تعاریف دیگری از بنگاه اقتصادی را مد نظر قرار دهیم، ادامه داد: به‌عنوان مثال هدف اصلی بنگاه بهروزی اجتماعی است. استدلالش به جمله معروف انیشتین برمی‌گردد که می‌گوید مسائل را ما از سطحی که به وجود آوردیم نمی‌توانیم حل بکنیم. این سطح مسائل حوزه اجتماعی، محیط زیستی و اقتصاد در دنیای امروز ناشی از نگاه خودخواهانه است. اینکه من تنها خودم، منافع و سازمان خودم، و آن‌هم در کوتاه مدت ببینم.
وی با بیان اینکه دولت مرجع گزارش‌های پایداری نیست، گفت: هم‌اکنون پیش‌نویس‌هایی برای قوانینی وجود دارد که گفته شده که گزارش‌های پایداری وزارتخانه‌ای را صحت‌سنجی کند که این موضوع اصلاً شدنی نیست و هیچ کشوری در جهان نتوانسته چنین کاری را بکند. گزارش پایداری درباره همه موارد صحبت می‌کند در هیچ جای جهان برای هیچ دولتی نقش نظارتی به این گستردگی تعریف نشده است. در این شرایط تکلیف چیست؟ اگرچه موضوع خوشایندی نیست اما راه حل‌های دیگری وجود دارد. یکی بحث ارزیابان شخص ثالث است. من بخشی از این ارزیابان را صوری و نمایشی می‌دانم که کمک چندانی نمی‌کنند.
مدیر مرکز توسعه پایدار پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه شریف ادامه داد: آن‌چه که ارزش دارد و میتواند کمک کند شاخص‌های عملکرد مشخص در حوزه تخصصی است که برای آنها اطلاعات آورده شود. این بخش در ایران چندان انجام نمی‌شود اما این شاخص‌ها در حوزه محیط زیستی وجود دارد. نهادهایی بیایند صحت‌سنجی بکنند که آیا این شدنی است؟ در جهان هم این روند جدیدی از گزارش‌های پایداری است.
تأکید بر ضرورت استفاده از ارزیابان شخص ثالث در گزارش پایداری
طهماسبی از مصادیق کیفیت و اعتبار در گزارش پایداری را استفاده از ارزیابان شخص ثالث دانست و خاطرنشان کرد: مهم‌تر از این قضیه جامعه مدنی و ذی‌نفعان هستند؛ کسانی که این گزارش‌ها را می‌خوانند باید به درجه‌ای از آگاهی برسند که(در ایران هر اتفاقی که می‌افتد مقصر آن را دولت می‌دانند) در یابند بازیگر دیگری به اسم بخش خصوصی واقعی و غیرواقعی وجود دارد. منبع درآمد شمار فراوانی از مردم هستند و همین بخش خصوصی واقعی و یا غیر واقعی پیامدهای اجتماعی و محیط زیستی هم دارد.
وی افزود: بخش خصوصی که می‌خواهد با اصالت، عاشقانه و دلسوزانه کار کند باید تشویق شود و فضای کاری بیشتری داشته باشد و آن بخش خصوصی که قصد دارد با حیله و نیرنگ درگیر فساد و پایمال کردن حق‌الناس باشد، عرصه برای او تنگ‌تر شود. این موارد باید در دانشگاه‌ها و رسانه‌ها یاد داده شود.
مشاور و فعال حوزه پایداری و مسئولیت اجتماعی شرکتی توضیح داد که به‌عنوان مثال گزارش پایداری که برای شرکت فولاد نوشته می‌شود یک استاد یا متخصص با مطالعه آن میتواند عنوان کند که شاخص عملکردی که برای آن نوشته شده است صحیح است یا خیر؟ اگر اشکالی داشت آن‌را برطرف کند(در این‌باره میتواند میتواند با شرکت ارتباط بگیرد). در واقع به کنشگری نیاز داریم که اگر شرکت پاسخ نمی‌دهد آن‌را با رسانه‌ای کردن مطالبه کند. نه تنها با بخش خصوصی با بخش عمومی هم باید چنین بود.
طهماسبی با بیان اینکه اساتید به‌عنوان جامعه فرهیخته رسالتی در جامعه دارند، گفت: آنها نباید به‌دنبال تعریف پروژه باشند. جامعه هم باید آگاهانه به‌سمت مطالبه‌گری و مشورت دادن صحیح برود. گزارش‌های پایداری نباید مطابق خواست شرکتها نوشته شود. در جوامع غربی اگر گزارش دروغی نوشته شود مردم و رسانه‌ها می‌توانند سوال کنند. البته در جوامع غربی می‌توانند همه واقعیت را نگویند.
وی با بیان اینکه گزارش پایداری معجزه نمی‌کند، گفت: اگر این نیروها(نظیر محققان آزاد، رسانه‌ها، جامعه دانشگاهی، ارزیابان شخص ثالث، مشاوران کاربلد) فعال شوند- که هم‌اکنون در ایران فعال نیستند- این‌ها می‌توانند خودبه‌خود گزارش‌ها را به‌سمتی هدایت کنند که سودمند باشد چون گزارش نادرست و بی‌کیفیت به‌معنای افزایش هزینه است.
پژوهشکده مطالعات توسعه جهاد دانشگاهی، همایش ملی تجارب مسئولیت اجتماعی در ایران را با حضور شرکتها، سازمانها و صنایع بزرگ در روزهای ۲۹ و ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۴ در تالار علامه امینی دانشگاه تهران به‌همراه نمایشگاه ارائه دست‌آوردهای برنامه‌های مسئولیت اجتماعی در صحن دانشگاه تهران برگزار می‌کند.
