روي خط جنگل هاي ٤٠ ميليون ساله هيركاني
دكتر دانه كار با اشاره به نظم مكاني در طبيعت، درباره تكامل زمين گفت: تکامل کره زمین و به دنبال آن تحولاتی که بر روی آن اتفاق افتاد، سبب نظم مکانی سیستم های طبیعی شده است. در دوران سوم زمین شناسی، جنگلهایی در ناحیه اروپا و آسیا به تکامل رسیده بودند که سیمای غالبشان مثل آن چیزی است که در شمال کشور و در سفرهایی که شاید خیلی تکراری هم شده، در اوقات مختلف می بینیم. در آخرین یخبندانی که در سراسر کره زمین به ویژه در نیمکره شمالی صورت گرفت که حدودا 11 هزار سال از آن یخبندان می گذرد، بسیاری از جنگل های مشابه کشور ما در اروپا از بین رفتند و الان کشور ما دربرگیرنده بخشی از ذخیره ژنتیکی جنگل های پهن برگی است که جنگل های اروپا به واسطه این ژن پور توانستند خودشان را بازیابی کنند و تقریبا قدمت جنگل های ما نسبت به اروپا بسیار فاصله دارد. قدمت جنگل های اروپا یک بازه زمانی 11 هزار ساله است و ما وامدار جنگل هایی از 40 میلیون سال پیش هستیم.
وي ادامه داد: باید توجه کنیم که منطقه هیرکانی حوزه وسیعی است که بخشی از آن اكنون ساختار جنگلی دارد. قدمت این حوزه به تاریخ ایران باستان برمی گردد و مربوط به دوران هخامنشی و بعد از حمله اسکندر که سولوکیان و سپس اشکانیان در ایران مدتی حکومت داشتند، محدوده و قلمرویی به نام هیرکانی وجود داشته که در جنوب دریای خزر بوده وعملا هیرکانی یکی از ولایات و استان های ایران محسوب می شده است. قلمرویی که هیرکانی محسوب می شده در جنوب دریای خزر یکی از استان های بزرگ و قدرتمند در آن دوران بوده و گستره خودش را تقریبا به تمام خطه های جنوب دریای خزر گسترش داده و هیرکانی یک نام ایرانی محسوب می شود. فکر نکنیم با یک واژه غریب و غیرایرانی مواجه هستیم. براي اسمی که بر جنگل های این محدوده گذاشته شده و بعضی اوقات به نام جنگل های خزری شناخته می شود، ریشه هیرکانی واقعی تر و باستانی تر هست.
دكتر افشين دانه كار درباره گستره هيركاني، اضافه كرد: محدوده هيركاني حدودا 6 میلیون هکتار است که تقریبا مجموعه دامنه شمالی البرز را شامل می شده و به سمت کشور آذربایجان شوروی و بخشی از ارمنستان می رفته است. این محدوده و خطه که آخرین یخبندان به اینجا نرسید، منطقه هیرکانی هستند. قلمرویی که از همان دوران باستان بسیار پرتولید و پررونق بوده و قلمرو خیلی قوی اي محسوب می شده است.
وي با تاكيد بر اينكه پس از يخبندان ١١ هزار سال پيش تنها منطقه هيركاني از لحاظ جنگلي در آسيا و اروپا باقي ماند، عنوان كرد: در این 6 میلیون هکتار یک گستره 2.5 میلیون هکتاری رویشگاه جنگلی بوده که الان از آن 2.5 میلیون هکتار هم تقریبا چیزی نزدیک به دو میلیون هکتارش را موجودی جنگل داریم و این شامل یک مجموعه طبیعی غیر جنگلی، اکوسیستم های مرتعی، ساختارهای یخچالی، کوهستانی مي شود. همین امروز در محدوده باقیمانده هیرکانی، 90 گونه درختی، بیش از 200 گونه درختچه ای و 1500 گیاه علفی را داریم و زیستگاه بالغ بر 250 پرنده را شامل می شود. قله دماوند و تخت سلیمان از قلل بالای 4 هزار متر در این محدوده هستند. تعدادی قله های بالای 3500 هم داریم. دو نقطه یخ شده بسیار مهم داریم. باید توجه کنیم که مناطق یخچالی برای تامین آب کشورهایی که دربرگیرنده آنها هستند، فوق العاده اهمیت دارند و ما حدودا 11 قلمرو یخچالی داریم که محدوده اش در حوزه هیرکانی قرار دارد و تنوع زیستی که در این مجموعه هست، تامین کننده بخشی از تنوع زیستی اروپا و آسیا می شود و عملا این جنگل ها نقش لولایی داشتند یعنی ارتباط بین اروپا و آسیا و آنچه که الان شما به صورت جنگل های پهن برگ در اروپا می بینید، همه به صورت طبیعی یا دستکاری شده از این جنگل ها منشاء گرفته اند.
اين استاد دانشگاه، افزود: به تمام شکل هاي ممكن آنها از این جنگل ها بازسازی شده اند. درختان راش یکی از درختان بسیار مرغوب در حوزه هیرکانی تا ارتفاع 35 متر و قطر سه متر است. در اروپا حداکثر ارتفاع 25 متر و حداکثر قطر یک متر است و به اعتبار این جنگلها توانستند، آن جنگل ها در اروپا بازسازی شوند. سیستم کوهستانی که در این محدوده غالب بوده، سبب شده در طول زمان یک خودتنظیمی و خوداتکایی در این جنگل ها دیده شود؛ هر چند که مشکلات متعددی دامنگیر این مناطق بوده است. یکی از مشکلاتی که این روزها دامن این جنگل ها را گرفته، آتش سوزی های متعددی است که شکل می گیرد. بخشی از اینها طبیعی است و متاسفانه بخشی غیر طبیعی و تعمدی هم دیده می شود.
دانه كار درباره نحوه رسيدگي به اين آتش سوزي ها و نبود فناوري هاي پيشرفته براي مقابله با آنها، گفت: متاسفانه این یکی از واقعیت هایی است که وجود دارد و منابع طبیعی کشور ما موجودی بسیار زیادی ندارد، هر چند که بخشی از آن موجودی واقعا رقابتی است. وقتی از نزدیک به دو میلیون هکتار جنگل هیرکانی صحبت می کنیم، این دو میلیون هکتار شامل جنگل های دامنه شمالی البرز می شود، اما موجودی کل جنگل های ایران، 11 میلیون هکتار است. این 11 میلیون هکتار در یک منطقه گرم و خشکی قرار گرفته که باید با چنگ و دندان آن را نگه داریم. بزرگترین مشکل این است که ما در یک اقلیم گرم و خشک قرار داریم، عرصه های بیابانی، تنش های گرمایی که دامن این مناطق را می گیرد، چون مناطقی است که حالت اکوتونی قرار دارند، بین منطقه معتدل و بیابانی، بیشتر در معرض تنش قرار دارند و این تنش ها را به صورت خشکسالی ها تجربه می کنیم و جالب اینجاست موقعی که خشکسالی دارید، بارش وقتی اتفاق بیفتد، به خاطر نبود پوشش گياهي، سیلاب را باید تجربه کنیم، عملا در یک منطقه بحرانی هستیم که باید با این شرایط خودمان را سازش دهیم و نظام مدیریت کمک می کند که ظرفیت سازشی طبیعت افزایش پیدا کند. بخشی از این نظام، مقابله با این بحران هاست. یکی از بحران هایی که دامنه جنگل های شمال هیرکانی و غرب زاگرس، را گرفته، آتش سوزی است که متاسفانه شمار بسیار بالایی هم دارد و به نظر می رسد با توجه به ظرفیت های حفاظتی، باستانی و تنوع زیستی که جنگل های کشور دارند، ساختار مناسب مراقبتی در اطفای حریق در خود آنها در کشور وجود ندارد؛ هر چند که سازمان جنگل ها از تمام ظرفیت های موجودش استفاده می کند، اما به نظر می رسد که نیاز به تقویت بیشتری دارد.
البته بايد یادآوری کنم که شاید جنگل های شمال از نظر مدیریت برنامه ریزی بیشتر بر محور برداشت چوب مورد توجه قرار می گرفتند، اما امروز ناگزیر هستیم به سمت مدیریت چند منظوره برویم، خدمات متعددی از این جنگل ها، غیر از چوب قابل تصور هست که گردشگری یکی از آن خدمات هست. تمام روش های استفاده حتما با الگوهای توسعه پایدار صورت بگیرد.
وي ضمن تاكيد بر تفاوت هاي اكوتوريسم و طبيعت گردي، اظهار كرد: بعضی از اکوتوریسم و برخی از طبیعت گردی صحبت می کنند که بین این دو فرق هست. طبیعت گردی کُدهای مکانی و اکوتوریسم کدهای رفتاری دارد و ما با طبیعت و در حوزه محیط زیست باید بیشتر به کدهای رفتاری کار کنیم.
دكتر دانه كار در بخش ديگري از سخنانش در برنامه چرخ، افزود: در کشور 20 درصد گیاهان ارزش دارویی بالا دارند، یعنی از نظر استخراج حائز اهمیت هستند که در جنگل هیرکانی از این میراث هم برخوردار هستیم. میوه های جنگلي حائز ارزش داریم، دانش بومی و هنر بومی درآن منطقه، شکلی از پیوند زندگی انسان با طبیعت را رقم زده است. بخشی از این در معماری، بخشی در نظام تولید خودش را بازتاب می دهد که همه اینها می توانند به ظرفیت هایی برای ایجاد ارزش افزوده منجر شوند و کارآفرینی داشته باشند. مزیت نسبی اقتصادی دارند در کنار چوبی که از این جنگل ها برداشت می شود.
او همچنين به ژن پور ها اشاره كرد و گفت: وقتی که از ژن پور صحبت می شود، مثل سلول های بنیادی که در انسان و در جانوران دنبال می کنیم، منشاء بسیاری از گونه ها در برخی از مناطق وجود دارند که پایه منابع غذایی، دارویی، صنعت و نیازمندی هایی که در حوزه نساجی و پوشاک هست و اینکه ما چه چیزی را باید برای آینده نگه داریم چندان روشن نیست، اما می دانیم آنچه را باید نگه داریم که آیندگان از توانایی بهره برداری مورد نیاز خودشان محروم نشوند. به همین دلیل ما باید تنوع غنای ژنتیکی مان را به نحوی حفظ کنیم که ظرفیت های تولیدی در جامعه، نه تنها برای امروز، بلکه برای آینده هم ادامه داشته باشد.
وي با اشاره به تفاوت جنگل هاي سوزني و پهن برگ، اضافه كرد: جنگل های پهن برگ متکامل تر از جنگل های سوزنی برگ هستند. یعنی هر آنچه که شما جنگل های پهن برگ دارید، در گذشته جنگل سوزنی برگ وجود داشته است. الان هم شما رد پای جنگل های سوزنی برگ را در منطقه کوهسری می بینید. در حسن آباد چالوس، در کلاردشت، درخت سرخداد و مایمَرز را داریم. 6-5 گونه سوزنی برگ در کشور وجود دارد که اینها از گذشته باقی ماندند. هر چه پهن برگ ها بیشتر توسعه پیدا می کنند، سوزنی برگ ها که تکامل نیافته تر هستند، پس می روند.
اگر در اروپا و غالبا در تایگا سوزنی برگ می بینید، آنها از نظر تکاملی جوانتر هستند. ما که قدیمی تر هستیم، به پهن برگ رسیدیم، آنها هنوز مسیر تکامل را طی نکرده اند. مناطق تایگا بالای مدار 60-50 درجه هستند، به خاطر سرما آن فرآیند تکاملی طی نشده است. اگر گرمایش زمین برای ما تهدید محسوب می شود، برای تایگا فرصت است که آنها را به سمت پهن برگ ببرد.
اين پژوهشگر همچنين درباره قدمت پهن برگ ها در نقاط ديگر كره زمين، گفت: یک مقدار سخت است بخواهیم از نظر قدمت مقایسه کنیم. توزیع امکانات حیات در روی کره زمین با توجه به انرژی خورشید و بارش متفاوت است. در مناطق استوایی بالاترین میزان تمرکز انرژی خورشید را دارید و پربارش ترین منطقه، آنجا اصلا خزانی وجود ندارد. فصلی وجود ندارد و نوسان دما بسیار پایین است. شما یک تیپی از جنگل را به نام جنگل های همیشه سبز بارانی دارید. آن متفاوت از منطقه معتدله است که در مدار 60-45 درجه است، یک نظام بارش در منطقه60-45 داریم که فصل دارد، توزیع بارش ها از پاییز تا بهار است، خواب زمستانی دارند، خزان می کنند. آنجا همیشه بارش است. دكتر افشين دانه كار در پايان، افزود: اینجا نمی توانیم مقایسه کنیم و آنچه که ما در کشور خودمان داریم قابل مقایسه با اروپا و آمریکای و نیمکره شمالی است، نیمکره شمالی اورآسیا چون در آمریکا نظام تکاملی متفاوت از آسیاست، به همین دلیل موجودی که در استوا وجود دارد، چه در آسیای استوایی، چه در آفریقای استوایی و چه در آمریکای استوایی، اینها متفاوت هست و نظام تکاملی شان فرق می کند و نمی توانیم با خودمان مقایسه کنیم، تنوع زیستی شان بالاست، تولیدشان متفاوت است و یک غنایی را دارند. آنچه موجودی خودمان هست، فقط رقابت با جنگل های معتدله می کنند.
گفتني است، برنامه چرخ از شنبه تا چهارشنبه هر شب ساعت ١٩ به كارگرداني، تهيه كنندگي و اجراي سياوش صفاريان پور از شبكه ٤ سيما رو آنتن مي رود.
No tags for this post.
