کرونا تهدید یا فرصتی برای ابنیه تاریخی

در میان انبوه اخبار مرتبط با تاثیرات اقتصادی، سیاسی و اجتماعی همه گیری ویروس کرونا، به مقوله ابنیه تاریخی و مرمت بناهای باستانی و تاثیرات این همه گیری بر آن ها، کمتر پرداخته شده است.

اگر از منظر علمی و منطقی به این حوزه ورود کنیم، همه گیری ناشی از شیوع ویروس کرونا در حوزه آثار تاریخی و مرمت آن ها دارای دو بعد منفی و مثبت است. در حقیقت این حوزه با چالش ها و فرصت هایی رو به رو شده است که تا کنون مشابه آن در روزگار گذشته رخ نداده بود.

در نگاه نخست، کرونا موجب قرنطینه خانگی و کاهش شدید مسافرت ها  شده و به تبع آن، بناهای تاریخی، موزه ها و سایت های باستانی از نبود بازدیدکنندگان متضرر شده اند.

این ضرر بیشتر جنبه مالی داشته و به هر حال باید پذیرفت که بخشی از هزینه نگهداری و مرمت آثار فرهنگی و تاریخی از درآمد حاصل از بازدید گردشگران تأمین می‌شود. ممنوعیت سفر و فاصله گیری فیزیکی ناشی از همه گیری کرونا باعث شده است تا این درآمدها به میزان زیادی کاهش پیدا کرده و تقریبا به صفر برسد.

این موضوع باعث شده تا بسیاری از سایت های مرمتی آثار تاریخی با مشکلات مالی و کمبود بودجه رو به رو شوند و از سوی دیگر به دلیل قدرت سرایت بالای این ویروس امکان ادامه فعالیت در این بناهای تاریخی وجود ندارد زیرا حضور  بازدیدکنندگان به صورت تهدید برای سلامت کارکنان است.

گذشته از موارد فوق، تهدیدات غیرمستقیمی در چنین شرایطی به واسطه این فراگیری به میراث‌فرهنگی تحمیل می شود. این تهدیدات می‌تواند به صورت رشد روند آسیب‌دیدگی در اثر فعالیت سایر عوامل بیولوژیک همچون افزایش جمعیت حشرات، حمله قارچ‌ها و کپک‌ها و یا هجوم جوندگان در مدت تعطیلی و قرنطینه فضاهای تاریخی و همچنین  تاثیرات مخرب ناشی از استفاده نادرست از مواد آسیب‌رسان یا به کار بستن روش های نامناسب، روی آثار تاریخی و سطوح باشد.

موضوع دیگری که به صورت یک چالش در حفاظت و مرمت آثار تاریخی طی همه گیری کرونا  در برخی کشورها از جمله ایران وجود دارد، سوء استفاده قاچاقچیان عتیقه و حفاران غیر مجاز از قرنطینه اجباری و عدم حضور مردم در محیط بیرون خانه است. این شرایط، فرصتی مناسب برای جستجوگران گنج شده است تا به آثار تاریخی آسیب وارد کنند. گستره وسیع ابنیه و سایت های تاریخی امکان محافظت دائمی از همه آن ها را نمی دهد و در نتیجه طی دوران همه گیری کرونا شاهد افزایش آسیب های این چنینی هستیم.

باید توجه داشت که این تخریب‌های مجرمانه معمولا زمانی رخ می‌دهند که کشورها در شرایط بحرانی بوده و توجه‌ها معطوف به موضوع دیگری است. آمارهای بین المللی و نتایج یک پروژه تحقیقاتی که به بررسی فروش غیرقانونی آثار باستانی در دنیای مجازی می‌پردازد، نشان می‌دهد آمار فروش آثار باستانی غارت‌شده در خاورمیانه و آمریکای شمالی در گروه‌های فیسبوک طی ماه‌های اخیر که بسیاری از کشورها در قرنطینه به سر می‌بردند، افزایش یافته است.

البته باید در نظر داشت که بر اساس آمارهای داخلی و بین المللی، به دلیل کاهش میزان حضور بازدیدکنندگان از آثار تاریخی، میزان آسیب های عمدی وارد شده به این بناها از قبیل یادگاری نویسی، تخریب های عامدانه و … کاهش محسوسی داشته است.

البته نباید از این موضوع نیز غافل شد که نبود بازدیدکنندگان می تواند فرصتی ایده آل و مناسب برای انجام برخی از عملیات های نگهداری و مرمت باشد که در حالت عادی با دشواری همراه بوده اند. برنامه ریزی این عملیات های مرمتی نیازمند درک عمیق و دانش محور مدیران میراث فرهنگی از مباحث مرمت و باستان شناسی است که متاسفانه فقدان آن در کشور ما به شدت دیده می شود. بررسی تخصص مدیران میراث استان ها نشان می دهد شاید به اندازه کمتر از انگشتان یک دست در بین این مدیران ارشد افراد متخصص در حوزه های مرمت و باستان شناسی وجود داشته باشند و بسیاری از این تخصص ها کاملا با حوزه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بیگانه هستند.

این موضوع در حالت عادی می تواند یک بحران جدی محسوب شود و قطعا تاثیرات مخرب آن در دوران بحران بیشتر خواهد بود. امید است مدیران ارشد اجرایی کشور بر بحث تخصص محوری توجه بیشتری داشته و از افراد متخصص و دلسوز در این حوزه استفاده کنند.

در خاتمه درک این موضوع بسیار ضروری است که همه گیری کرونا در حوزه آثار تاریخی، دارای جنبه های مثبت و منفی متعددی است و متولیان نگهداری از اماکن تاریخی را با فرصت ها و چالش های متعددی رو به رو می کند که نتیجه به دست آمده از این شرایط، رابطه مستقیمی با نحوه مدیریت و نگرش مسئولان این حوزه دارد. همه گیری کرونا را می توان آزمونی جدی برای میراث فرهنگی کشور به شمار آورد که نتیجه آن پس از پایان همه گیری مشخص خواهد شد و باید منتظر بمانیم تا ببینیم در ایران از فرصت های پیش آمده تا چه حد استفاده شده است و چالش های ایجاد شده نیز تا چه میزان بر آثار تاریخی تاثیرات نامطلوبی داشته اند.

گزارش: احسان محمدحسینی-دکترای باستان شناسی

No tags for this post.