هوش مصنوعی در خدمت جان انسان‌ها/ انقلابی خاموش در پزشکی
فناوری هوش مصنوعی در سال‌های اخیر چهره علم پزشکی را از تشخیص سرطان با دقتی فراتر از پزشکان تا طراحی داروهای جدید در چند هفته دگرگون کرده است. الگوریتم‌ها نیز در حال تبدیل شدن به یاران تازه جامعه درمانی هستند، اما این تحول، در کنار فرصت‌های بی‌سابقه، چالش‌ها و نگرانی‌های تازه‌ای را نیز به همراه آورده است.
به گزارش خبرگزاری سینا، استفاده از هوش مصنوعی در بیمارستان‌ها و مراکز تحقیقاتی جهان روزبه‌روز گسترده‌تر می‌شود. الگوریتم‌های یادگیری عمیق اکنون قادرند تصاویر پزشکی را تحلیل کنند، احتمال بروز بیماری‌ها را پیش‌بینی کنند و حتی نسخه دارویی پیشنهاد دهند.
دکتر الهام مرادی، متخصص تصویربرداری پزشکی در این باره گفته است: پیش‌تر بررسی دقیق اسکن‌ها ساعت‌ها زمان می‌برد، اما اکنون نرم‌افزارهای هوش مصنوعی می‌توانند تنها در چند ثانیه الگوهای مشکوک را پیدا کنند. این یعنی تشخیص سریع‌تر و درمان موثرتر.
در واقع، سیستم‌های AI امروزی می‌توانند در تشخیص سرطان پستان، سکته مغزی یا نارسایی قلبی دقتی برابر یا حتی بالاتر از پزشکان انسانی داشته باشند.
طبق پژوهش منتشرشده در مجله Nature Medicine، یک مدل یادگیری عمیق توانست با دقت ۹۴ درصدی تومورهای مغزی را در تصاویر MRI شناسایی کند.
وقتی الگوریتم‌ها نسخه می‌نویسند
هوش مصنوعی تنها در تشخیص بیماری فعال نیست؛ بلکه در فرآیند درمان نیز نقش فزاینده‌ای دارد. در پروژه‌ای که در بیمارستان‌های آمریکا اجرا شده، یک الگوریتم توانسته بر اساس ویژگی‌های ژنتیکی بیماران، دوز داروی شیمی‌درمانی را برای هر فرد به‌صورت جداگانه تعیین کند.
به گفتهٔ دکتر کریم ناصری، پژوهشگر حوزهٔ پزشکی دقیق، پزشکی دیگر نمی‌تواند برای همه یکسان باشد. هوش مصنوعی کمک می‌کند درمان بر اساس ژن، سبک زندگی و سابقه خانوادگی هر فرد تنظیم شود. این یعنی درمان هدفمند با کمترین عوارض.
در ایران نیز چند استارتاپ در زمینه تحلیل داده‌های ژنتیکی و شخصی‌سازی درمان فعالیت خود را آغاز کرده‌اند. یکی از آن‌ها با استفاده از الگوریتم‌های یادگیری ماشین، الگوی پاسخ بیماران به داروهای خاص را پیش‌بینی می‌کند و به پزشک هشدار می‌دهد که آیا یک دارو برای بیمار مناسب است یا خیر.
کشف دارو در زمان کوتاه‌تر
فرآیند کشف دارو به‌طور سنتی بیش از ۱۰ سال زمان می‌برد و میلیاردها دلار هزینه دارد، اما اکنون هوش مصنوعی توانسته این مسیر را متحول کند. شرکت‌های داروسازی با کمک الگوریتم‌ها، ترکیبات شیمیایی جدید را شبیه‌سازی کرده و پیش‌بینی می‌کنند کدام ترکیب بیشترین احتمال موفقیت را دارد.
در بحران کووید-۱۹، سیستم‌های هوش مصنوعی تنها در چند هفته موفق شدند چند داروی بالقوه را شناسایی کنند که برخی از آن‌ها به مراحل آزمایش بالینی نیز رسیدند.
در گزارش موسسه AI in Medicine Europe آمده است:«هوش مصنوعی توانسته زمان کشف دارو را تا ۷۰ درصد کاهش دهد و احتمال موفقیت آزمایش‌های بالینی را دو برابر کند.»
این تحولات، به‌ویژه برای بیماری‌های نادر و صعب‌العلاج، نویدبخش آینده‌ای روشن‌تر است؛ جایی که سرعت علم می‌تواند هم‌پای نیاز بیماران حرکت کند.
پایش سلامت از خانه تا بیمارستان
یکی از دستاوردهای جذاب هوش مصنوعی، گسترش مراقبت از راه دور (Telemedicine) است. دستگاه‌های پوشیدنی، از ساعت‌های هوشمند تا حسگرهای پوستی، اکنون با کمک الگوریتم‌های هوش مصنوعی می‌توانند علائم حیاتی را به‌صورت لحظه‌ای تحلیل کنند و هشدارهای فوری برای پزشک یا خانواده ارسال کند.
در بیمارستان امام خمینی تهران نیز طرحی آزمایشی برای استفاده از هوش مصنوعی در پایش بیماران دیابتی اجرا شده است. دکتر نادری، مدیر پروژه در این خصوص توضیح داد که بیمار نیازی به حضور مداوم در بیمارستان ندارد. سیستم به‌طور خودکار سطح قند خون را تحلیل و در صورت مشاهده تغییر غیرعادی، هشدار ارسال می‌کند. این یعنی نجات جان‌ها در سکوت.
چنین پروژه‌هایی می‌توانند فشار سنگین بر سیستم درمانی را کاهش دهند و در مناطق دورافتاده، جایی که پزشک در دسترس نیست، نقش حیاتی ایفا کنند.
هوش مصنوعی، منشی بی‌خستگی پزشکان
فراتر از تشخیص و درمان، هوش مصنوعی در مدیریت بیمارستان‌ها نیز تحول‌آفرین بوده است. نرم‌افزارهای هوشمند اکنون وظیفه ثبت پرونده‌ها، نوبت‌دهی، تنظیم شیفت‌ها و حتی نگارش خلاصه گفت‌وگوی پزشک و بیمار را بر عهده دارند.
این فناوری که به آن “منشی پزشکی خودکار” یا Automated Medical Scribe گفته می‌شود، به پزشکان اجازه می‌دهد وقت بیشتری برای بیماران صرف کنند. در پژوهشی در آمریکا مشخص شد استفاده از این ابزارها، تا ۳۰ درصد از زمان اداری پزشکان را کاهش داده و رضایت بیماران را افزایش داده است.
داده‌ها؛ طلای نوین دنیای سلامت
پایه اصلی تمام این تحولات، داده است؛ حجم عظیمی از اطلاعات ژنتیکی، آزمایشگاهی، دارویی و بالینی که هر روز در حال تولید است. الگوریتم‌های هوش مصنوعی می‌توانند در میان میلیون‌ها نقطه داده، الگوهایی را پیدا کنند که برای چشم انسان نامرئی است.
با این حال، همین مساله چالش‌برانگیزترین بخش ماجراست. جمع‌آوری و استفاده از داده‌های پزشکی، همواره با نگرانی‌های اخلاقی و حریم خصوصی همراه بوده است.
دکتر سارا خلیلی، متخصص اخلاق پزشکی در این زمینه می‌گوید: اگر امنیت داده‌ها تضمین نشود، خطر نشت اطلاعات شخصی بیماران وجود دارد. باید قوانینی دقیق برای محافظت از داده‌ها وضع شود تا اعتماد عمومی از بین نرود.
در کشورهای توسعه‌یافته، مقررات سختگیرانه‌ای مانند GDPR در اروپا، استفاده از داده‌های پزشکی را محدود و شفاف کرده‌اند. در ایران نیز کارشناسان پیشنهاد کرده‌اند که چارچوبی مشابه برای مدیریت داده‌های سلامت تدوین شود.
چالش‌های اخلاقی و حقوقی در مسیر هوش مصنوعی
هرچند فناوری با سرعتی چشمگیر پیش می‌رود، اما مسائل حقوقی و اخلاقی هنوز بی‌پاسخ مانده‌اند. اگر یک الگوریتم در تشخیص اشتباه کند و به بیمار آسیب برسد، چه کسی مقصر است؟ شرکت سازنده یا پزشک استفاده‌کننده؟
به گفتهٔ دکتر فرید عالمی، کارشناس حقوق سلامت، در حال حاضر، نظام حقوقی ایران برای چنین مواردی قانون مشخصی ندارد. لازم است دستورالعمل‌ها و مسئولیت‌های قانونی تعریف شود تا اعتماد پزشکان و بیماران جلب شود.
همچنین، مساله تبعیض الگوریتمی مطرح است. اگر داده‌های آموزشی ناقص یا غیرمتوازن باشند، سیستم ممکن است برای گروهی از بیماران عملکرد ضعیف‌تری داشته باشد. بنابراین، شفافیت و نظارت انسانی همچنان ضروری است.
چشم‌انداز آینده: همکاری انسان و ماشین
کارشناسان معتقدند هدف نهایی هوش مصنوعی جایگزینی پزشکان نیست، بلکه توانمندسازی آن‌هاست. همان‌طور که دکتر مرادی تأکید می‌کند: پزشکی همیشه نیازمند قضاوت انسانی است. هوش مصنوعی می‌تواند تحلیل‌گر، هشداردهنده و دستیار باشد، اما تصمیم نهایی باید توسط انسان گرفته شود.
پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰، بیش از ۸۰ درصد مراکز درمانی جهان از نوعی سیستم هوش مصنوعی استفاده کنند؛ از تشخیص تصاویر گرفته تا تحلیل پرونده‌های بیماران و پیش‌بینی همه‌گیری‌ها.
در ایران نیز وزارت بهداشت اعلام کرده است که در حال تدوین نقشهٔ راه «سلامت دیجیتال» است تا از ظرفیت استارتاپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان در این حوزه استفاده شود.
جمع‌بندی
تحولات هوش مصنوعی در پزشکی، به‌درستی «انقلابی خاموش» توصیف شده‌اند؛ انقلابی که بدون سر و صدا، اما با تأثیری عمیق، شیوهٔ تشخیص، درمان و مدیریت سلامت را تغییر داده است.
از بیمارستان‌های بزرگ تا درمانگاه‌های کوچک، از پژوهش‌های دارویی تا پایش بیماران در خانه، ردپای هوش مصنوعی را می‌توان دید، اما مسیر پیش‌رو، نیازمند تعادل است؛ میان فناوری و انسان، میان سرعت و اخلاق، میان داده و اعتماد. آیندهٔ پزشکی نه در حذف انسان، بلکه در همکاری هوشمند انسان و ماشین رقم خواهد خورد ؛ آینده‌ای که شاید چندان دور نباشد.
*این گزارش برگرفته از توضیحات ارائه‌شده توسط ChatGPT است.
