سرمایه اجتماعی بخش حیاتی ثروت ملی
سرمایه اجتماعی از طریق تشویق افراد به «همکاری» و «مشارکت» در تعاملات اجتماعی، قادر است به حل میزان بیشتری از معضلات موجود در آن اجتماع، فائق آید و حرکت به سوی رشد وتوسعه شتابان اقتصادی ، سیاسی ، فرهنگی و … را امکان پذیر سازد .
سرمایه اجتماعی، عبارت است از یک ظرفیت (جوهر اجتماعی) که هماهنگی و همکاری را در جامعه و گروه، تسهیل می کند. در واقع، می توان سرمایه اجتماعی را یک مفهوم مرکب که دارای سه بعد : ساختار، محتوا و کارکرد است، تلقی کرد که ساختار اجتماعی آن، همان شکبه ارتباطات اجتماعی است و محتوای آن، عبارت است از اعتماد و هنجارهای اجتماعی و کارکرد آن نیز همان عمل متقابل اجتماعی است.
در واقع، سرمایه اجتماعی را می توان در کنار سرمایه های اقتصادی و انسانی، بخشی از ثروت ملّی به حساب آورد که بستر مناسبی برای بهره برداری از سرمایه انسانی و فیزیکی (مادّی) و راهی برای نیل به موفقیت قلمداد می شود. از سوی دیگر، سرمایه اجتماعی به زندگی فرد، معنی و مفهوم می بخشد و زندگی را ساده تر و لذت بخش تر می کند.
بنابراین می توان اینگونه نتیجه گرفت که هرچه سرمایه اجتماعی ملتی بیشتر باشد، آن ملت خوشبخت تر و ثروتمندتر خواهد بود .
برخی از ابعاد جنبه ها و اَشکال سرمایه اجتماعی ـکه گاه از آنها به عنوان ارزش های اجتماعی نیز یاد می شودـ عبارت اند از اعتماد، صداقت، حسن تفاهم، سلامتی نفس، همدردی، دوستی، همبستگی، فداکاری و … که این ابعاد از طریق جریان های اطلاع رسانی مثل آموزش مربوط به مشاغل، تبادل عقاید، تبادل اطلاعات، هنجارهای مربوط به معاملات در شبکه های اجتماعی، مشارکت های مردمی، گروه های خودیاری و نوع دوستی و روحیه جمع گرایی در برابر فردگرایی و … بین اعضای شبکه های اجتماعی شکل می گیرد.
به طوری که جای پای این بحث را در روابط تمامی گروه های اجتماعی از قبیل گروه های مذهبی، ورزشی(باشگاه ها)، مدنی(انجمن ها، اتحادیه ها، احزاب و رسانه های مستقل)، آموزشی و تربیتی(مدارس، دانشگاه ها) و در روابط همسایگی، دوستانه، شغلی و خانوادگی نیز می توان مشاهده کرد .
ابعاد سرمایه اجتماعی عبارت از اعتماد، مشارکت سیاسی، مشارکت و رهبری مدنی، پیوندهای اجتماعی غیر رسمی، بخشش و روحیه داوطلبی، مشارکت مذهبی، عدالت در مشارکت مدنی، تنوع معاشرت ها و دوستی هاست.
تاثیر سرمایه اجتماعی بر سلامتی
وجود سرمایه اجتماعی در شبکه های اجتماعی و اجتماعات، حافظ سلامتی است. افرادی که در شبکه یا اجتماعی غنی از حمایت، اعتماد عمومی، اطلاعات و هنجارها زندگی می کنند منابعی در اختیار دارند که بر سلامت آنها اثر مثبت می گذارد. بنابر این در جامعه ای که سرمایه اجتماعی بالاست افراد در حفظ سلامت خود و دیگران بصورت فعال کوشا هستند که در جوامع بیماری های جسمی کاهش چشم گیری را نشان می دهد و در صورتی که افرادی از این جامعه دچار عارضه یا بیماری شوند به علت همدردی و حمایت جمعی مسیر بهبودی را سریع طی می کنند، در این جوامع افراد احساس تنهایی نکرده و حمایت اجتماعی بالایی وجود دارد .
اعضا جوامع دارای سرمایه اجتماعی بالا نسبت به هم احساس قرابت بیشتری داشته و نسبت به اتفاقات جامعه خود بی تفاوت نیستند، که این خود شاه بیت موفقیت در پیشگیری، کنترل و بازتوانی از آسیب های جسمی، روانی و اجتماعی است. در این جوامع برنامه های پیشگیری به سرعت گسترش پیدا کرده و اعضا، اطلاعات خود را به صورت کامل و صحیح و آبشاری در بین خود انتشار می دهند که این عامل باعث گسترش سریع و مانایی برنامه های سلامت محور می شود. در این جوامع به علت شکل گیری نهادهای مردمی داوطلب خدمت رسانی و کمک به اقشار آسیب پذیر و در معرض آسیب بدون دخالت دولت و بصورت خودجوش و مردمی و به بهترین شکل موجود انجام می پذیرد.
سرمایه اجتماعی مشوق اعتماد عمومی است که خود این عوامل می توانند افراد را از رفتارهایی پر خطر که برای سلامتی مضر هستند بر حذر دارند.
باید توجه داشت موفق ترین برنامه های پیشگیرانه در دهه های اخیر برنامه های اجتماع محور بوده که سنگ بنای آن وجود سرمایه اجتماعی و شکل گیری نهادهای مردمی به معنی واقعی است.
اجتماع محوری رویکردی در پیشگیری است که در آن به نقش عوامل محیطی و اجتماعی در کیفیت زندگی و رفاه اجتماعی مردم توجه می شود. رویکرد اجتماع محور، رویکردی بر اساس مدل محیطی اجتماعی و مداخله کامل و مؤثر ذینفعان در یک اجتماع کوچک است که در آن اعضاء برای ارتقاء شرایط خود، به عمل اجتماعی مطابق برنامه ریزی های محلی اقدام می کنند. ساماندهی افراد که نمایانگر سازمانها، دسته بندی ها یا تشکلهایی است که موافق کار با همدیگر بخاطر کسب یک هدف مشترک هستند.
همان گونه که اشاره شد سرمایه اجتماعی مجموعه ای از منابع و ذخایر ارزشمندی است که به صـورت ذاتـی و نهفته در روابـط اجتمـاعی گروه و در سازمان های جامعه وجـود دارد. برخی از ایـن ذخایر ارزشمند عبارتند از صداقت، حسن تفاهم، همدردی، دوستی، دلسوزی، همبستگی و… که از طریق فرایند ایجاد ارتباط و اعتماد در شـبکه های ارتبـاطی در جامعـه از رشد فزاینده آسیب های اجتماعی پیشگیری می کند.
کاهش اعتمادعمومی، عدم شکل گیری سمن ها و سام ها و فضا ندادن به این تشکل های مردمی، نبود صداقت، دروغگویی، تهمت و شایعه پراکنی، عدم مشارکت مدنی و کاهش عدالت اجتماعی می تواند سرمایه اجتماعی که سالیان متمادی طول می کشد تا شکل بگیرد را بصورت ناگهانی نابود سازد.
در جامعه ای که سرمایه اجتماعی پایین باشد سرمایه انسانی و سرمایه اقتصادی افت پیدا کرده و آن جامعه وارد مرحله سقوط و انحطاط می شود.
اعضای این جامعه در مقابل مشکلات هم بی تفاوت (سلفی گرفتن از مشکلات دیگران)، عدم کمک و حمایت(رد شدن از کنار مصدومین و تنها اکتفا کردن به عکس گرفتن)، تجاوز به حریم دیگران( مشکلات فضای مجازی و بعضا در فضای واقعی)، منفعت طلبی به هر شکل ممکن( شکل گیری لابراتورهای تولید مواد اعتیادآور صنعتی)، افت ارزش های مذهبی، ملی و انسانی، افزایش جرائم و تغییر ناگهانی الگوهای رفتاری و بروز خشونت، عدم تحمل و احترام به اطرافیان، کاهش امنیت و… می شوند.
جامعه ای که سرمایه اجتماعی در آن در حال افت است جامعه ای در حال سقوط به قهقرا و نابودی قلمداد می شود.
دکتر فرهاد اقطار/ رئیس جمعیت داوطلبان سازمان بهزیستی کشور