گزارش تصویری و تحلیل فنی از مسجد شهاب الدین طراز یزد
سینا پرس : سر در وروی مسجد دارای تزیینات کاشی معرق و کاشی های برجسته است و کتیبه ای به خط ثلث بربالای این سر در دیده می شود که متن آن به شرح زیر است :
« امر ببناء هذه مدرسة الصدر المعظم صاح(ب ) … » که دنباله اش تخریب شده است .
در دوطرف سردر داخل دو مربع مستطیل شکل ، کتیبه ای به خط کوفی بنایی وجود دارد که کتیبه مستطیل دست چپ کاملاٌ باقی ما نده است و متن آن چنین است :
« خداوندا به حق نیک مردان الهی عاقبت محمود گردان »
و کتیبه دست راست کاملاٌ تخریب شده است .
بر دوره داخلی کریاس و اطراف سردر گاه ها سوره فتح به خط نسخ و به رنگ سفید اجرا شده بوده و امروزه تنها قسمتی از آن باقی است . همچنین از ظواهر و آثار باقی مانده استنباط می شود که بدنه کریاس سراسر پوشیده از کاشی معرق بوده است .
بنای مسجد تک ایوانی بوده که این ایوان در غرب قرار گرفته است و بر بالای آن تزیینات کاشی فیروزه ای بر زمینه آجری باطرح ساده ای دیده می شود . این ایوان توسط چند پله از سطح حیاط بالا تر قرار گرفته است که پله و دو طرف آن به طور مشبک ساخته شده است .
گنبد مسجد آجری بوده وغیر از چند خط باریک از کاشی فیروزه ای رنگ هیچ تزیین دیگری در آن دیده نمی شودو به تازگی بند کشی شده است .
مسجد دارای حیاطی است که در دو طرف آن رواق هایی وجود دارد و در یکی از این رواق ها دو قبر دیده می شود که بنا به گفته اهالی محل ، قبراستاد حوزه علمیه همراه با همسرش هستند .
این دو قبر از کاشی های فیروزه ای ، مشکی ، طلایی و سفید پوشیده شده است . در پایین این رواق ها آثار کاشی کاری با طرح ستاره های ایرانی در رنگ های فیروزه ای ، سفید و لاجوردی دیده می شود و در بالای آن نوار باریکی از کاشی های شش ضلعی فیروزه ای ساده کار شده است . در پایین دیوار های دو طرف ایوان غربی نیز این تزیینات وجود داشته که اثری از آ نها دیده نمی شود .
در حال حاضر قسمتی از کاشی کاری های سر در مسجد و قسمت های داخلی آن مرمت شده است .
در کتاب یادگار های یزد صفحه 604 تا 607 ، در باره این بنا و تاریخچه آن چنین آمده :
« شاه ابوالقاسم محله ای است از محلات قدیم یزد . نام این محله بسیار معروف ماخوذ ست از اسم شهاب الدین قاسم طراز که در قرن هشتم در آن موضع مسجد و مدرسه ای بنا کرده و مدرسه اش به نام مدرسه شهاب الدین قاسم طراز در کتب تواریخ یزد معرفی شده و نام او به مرور ایام به صورت محرف شا ابوالقاسم تداول یافته است . مسجدی که اکنون در این محل بر کنار حسینیه قرار دارد بنایی است جدید و بر جای مدرسه خواجه شهاب الدین قاسم بر پا شده است . از بقایای آثار قدیم فقط سردر و کریاس مدرسه باقی است . از این شهاب الدین قاسم طرازکه ذکر او در تواریخ یزد هست در جامع الخیرات هم استطرداٌ ( شهاب الدین قاسم الطراز ) ذکر آمده و از باغ او نام رفته و معلوم است که در سال های تالیف کتاب مذکور (حدود سال 732ه. ق ) شهرتی داشته و از همعصران رکن الدین بوده است . ضمناٌ باید گفت که این شهاب الدین قاسم طرازغیر از شهاب الدین قاسم معاصر شرف الدین علی یزدی یعنی در عصر شاهرخ و بانی بعضی تاسیسات مانند : خانه ، طنبی ، بادگیر ، حوضخانه ، سرابستان ، حمام و باغ است . »
درباره مدرسه شهاب الدین قاسم طراز نخستین اطلاع ما ماخوذ از تاریخ یزد است . جعفری در این کتاب می نویسد : « هر چند که مدرسه کوچک است اما تمام به کاشی تراشیده تزیین کرده و در گاه عالی و قبه نیکو دارد و آب تفت در آن جاری است . ساحت در مسجد مقابل آن به غایت خوبی ترتیب داده و مزرعه طامهر وقف آنجا ست و اتمام آن در سال سبع و ثلاثین و سبعمائة ( 737 ) بود . »
مسطورات تاریخ جدید یزد و جامع مفیدی با تغییر عبارت چیزی جز نوشته جعفری نیست .
مگر آنکه از جامع مفیدی بر می آید که مسجد و مدرسه در قرن یازدهم مندرس و منهدم شده بوده است ، زیرا در این کتاب ذکر شده است : « چون اسم موقوفات آن سر کار از زبان ها موقوف گشته ، مدرسه خراب و مکان مسجد ها خانه ها شده . »
از آثارقدیم مدرسه شهاب الدین قاسم طراز، منحصراٌ سردر شمالی و کریاس باقی است و به نحوی که در جامع مفیدی آمده فضای مسجد قدیم به خانه تبدیل شده بود . اکنون در قسمت قبلی مدرسه بنای مسجد جدیدی گزارده شده است .
سر در و کریاس شمالی مدرسه که بقا یایی از آن باقی است، بسیار ظریف و طرح و مزین به کاشی های معرق و کاشی های برجسته است . کتیبه های موجود عبارت است از :
- کتیبه کوفی از کاشی های فیروزه ای یکپارچه که بر بالای آنها یک رشته کاشی مشجری تزیینی نصب کرده اند . فعلاٌ قسمتی از آن در دست چپ سر در باقی است ، « ( ریخته ) … دائرة السوء و قضب الله علیهم و لعـنهم و اعـدلهم جهنم و سائت مصیراٌ . ولله … » ( ریخته ) " سوره الفتح 6 و 7 "
- بین کریاس قدیم و صفه ای که جدیداٌ به صورت مسجد ساخته شده دو قبر از زیر خاک بیرون آمده است و یک تکه کاشی لاجوردی رنگ بر پایین پای قبردست راست نصب است بقیه کتیبه آن ریخته و از بین رفته ، آنچه باقی است این است : « سنة تسع تسعین و تسعمائة سنه 999 » این کلمات بر روی کاشی یک پارچه تراشیده شده است .
- در انبار فعلی مسجد مقادیر زیادی از کاشی های ضربی قالبی و ستاره ای و اشکال دیگر که مربوط به بنای اصلی مدرسه یا محل دیگری بوده است ، بر روی هم انباشته شده و قرار است که آنها را صرف تزیین مسجد تازه ساز کنند . در محل گفتنند که این کاشی ها در سرداب مدرسه کار شده بوده است و موقع تعمیر آنجا را خراب کرده اند . در میان کاشی های مذکور یک قطه کاشی معرق به شکل دایره دیده شد که تاریخ « احدی و سبعمائة » و هیچ نتوانستم آن را مرتبط با بنای مدرسه که در سال 737 ه. ق ساخته شده بدانم .
این بنا به شماره 1007 و در تاریخ 26/ 7/1353 به ثبت رسیده است .
گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمد حسینی * – فاطمه کردی *
* ( دانشجوی دکترا باستان شناسی )
No tags for this post.
