قنات؛ شاهکار مهندسی ایران باستان
سینا پرس : برداشت آب از دل زمین عمری چند هزار ساله دارد و انسان های باستانی با ابداع سازه هایی چون چاه و قنات به این امر می پرداختند. اما از آنجا که خروج آب از چاه بدون بهره گرفتن از پمپ و انرژی، در ابعاد گسترده امکان پذیر نبود، قنات به عنوان مهم ترین سازه برای استخراج آب از سفره های زیرزمینی مورد توجه قرار گرفت.
با وجود پیشرفت تکنولوژی در سده های اخیر و بهره گیری از نیروی پمپ برای خروج آب از اعماق زمین، اهمیت این سازه هنوز هم رنگ نباخته است و به واسطه اقتصادی بودن و بی نیازی از صرف انرژی برای خروج آب، همچنان مورد استفاده قرار می گیرد.
ثبت جهانی قنات به نام ایران
آنگونه که در کتاب های تاریخی روایت شده است، در اواخر هزاره سوم و اوایل هزاره دوم قبل از میلاد مسیح، یعنی زمانی که ایرانیان برای استخراج معادن مس واقع در کوهپایه های دامنه های زاگرس، با مشکل آب های اضافی در معادن مواجه بودند، آنان با حفر دهلیزهای زیرزمینی، آب های مزاحم در معادن را خارج می کردند و بعدها مهاجرانی از ایران این تکنیک را به رم غربی بردند. سپس با گذشت زمانی در حدود 35 قرن، اروپاییان این فن را از ایرانیان آموختند.
اما در سال های اخیر، کشورهای بسیاری کوشیدند که این میراث ماندگار ایرانی را به نام خود به ثبت برسانند، تلاشی که البته بی فرجام ماند و این سازه شگفت تاریخی به نام صاحبان اصلی اش به ثبت رسید.
وزیر جهاد کشاورزی در حاشیه مراسم تسلیم سند ثبت جهانی نظام کشاورزی مبتنی بر قنات که به تازگی در تهران برگزار شد با بیان اینکه «قنات یک میراث جهانی کشاورزی است که سازگار با محیط زیست و در تعادل با محیط زیست عمل می‌کند.» گفت: در مساله ثبت قنات، رقبای بین‌المللی بسیاری داشتیم و قطعا بیم این می‌رفت که این میراث به نام ما ثبت نشود ولی سرانجام با تلاش‌های فراوان نمایندگان ایران و بازدید نمایندگان فائو، قنات به عنوان میراث مهم کشاورزی جهان به نام کشور ما ثبت شد.
قنات چیست؟
قنات یا کاریز مجموعه ای است از چند میله (چاه) و یک یا چند کوره (دهلیز یا کانال زیرزمینی) که با شیبی کمتر از شیب سطح زمین، آب موجود در لایه آبدار مناطق مرتفع زمین مثل رودخانه ها، مرداب ها و برکه ها را به کمک نیروی ثقل و بدون کاربرد نیروی کشش و هیچ نوع انرژی الکتریکی یا حرارتی با جریان طبیعی جمع آوری می کند و به نقاط پست و کم ارتفاع می رساند. به عبارت دیگر قنات را می توان نوعی زهکش زیرزمینی دانست که آب جمع آوری شده توسط این زهکش به سطح زمین آورده می شود و به مصرف آبیاری یا شرب می رسد. در این سازه، میله ها علاوه بر اینکه امکان انتقال مواد حفاری شده به روی زمین را فراهم می کنند، عمل تهویه کانال زیرزمینی را نیز انجام می‌دهند و راه ارتباطی برای لایروبی، تعمیر و بازدید از داخل کاریز نیز به شمار می‌روند. به محل خروج آب قنات مظهر قنات گفته می شود.
قنات قصبه گناباد؛ بزرگترین و قدیمی ترین قنات در جهان
بزرگترین و قدیمی‌ترین قنات بر جای مانده در جهان، قنات قصبه در گناباد استان خراسان رضوی است. این قنات مربوط به ۲۵۰۰ تا ۲۷۰۰ سال پیش است که از شاهکارهای آبی جهان به شمار می آید و از دو رشته اصلی و شش شاخه فرعی تشکیل شده‌است و مادرچاه آن در دامنه شمالی سیاه کوه و مظهر کنونی قنات در جنوب محله معروف به قصبه شهر (کوی شرقی) قرار دارد. طول این قنات بیش از ۳۳ کیلومتر است و عمق مادرچاه اصلی در انتهای رشته «دولاب نو» با توجه به شیب زمین حدود ۳۰۰ متر و میزان آبدهی آن بیش از ۱۳۰ لیتر در ثانیه است.
ایران 37 هزار قنات فعال دارد
هم اکنون 37 هزار رشته قنات فعال در ایران وجود دارد که در مجموع 7 میلیارد مترمکعب از آب های زیرزمینی را تخلیه می کنند. این رقم معادل 10 درصد از آبی است که از سفره های آب زیرزمینی خارج می شود.
دکتر علی اصغر سمسار یزدی؛ مشاور ارشد مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های تاریخی آب، در این زمینه می گوید: قنات های ما بیشتر در فلات مرکزی و شرق کشور متمرکزند. خراسان شمالی، جنوبی و رضوی، سیستان و بلوچستان، اصفهان، کرمان، یزد و استان مرکزی بیشترین قنات ها را در خود جای داده اند و شاید اگر بخواهیم شهرستان ها را از نظر میزان بهره برداری با یکدیگر مقایسه کنیم، شهر بم بیشترین میزان بهره برداری را به خود اختصاص می دهد. شهر بم حدود 30 تا 35 درصد از آب های زیرزمینی اش را از طریق قنات ها تخلیه می کند و قنات های بسیار پرآبی دارد. میزان آبدهی برخی از قنات های بم حدود 300 لیتر در ثانیه است که آبدهی بسیار بالایی است و در واقع مانند یک رود کوچک جاری عمل می کنند.
مهندس علیرضا پرستار؛ مدير كل دفتر امور آب و خاك كشاورزی وزارت جهاد کشاورزی نیز با تاکید بر اهمیت این سازه تاریخی در تولیدات کشاورزی کشور، می گوید: 14 درصد تولیدات بخش کشاورزی از طریق قنوات صورت می گیرد. بر طبق بررسی های صورت گرفته کارآیی مصرف آب قنوات 1.4 بیشتر از سایر منابع آبی است و این به دلیل مشارکت مردم در بحث بهره برداری از قنات است.
وی می افزاید: برآوردهای صورت گرفته نشان می دهد که اگر می خواستیم حجم آبی را که توسط قنوات استحصال می شود با استفاده از نیروی الکتریسیته برداشت کنیم، به 800 مگاوات برق نیاز بود که قنوات به صورت کاملا طبیعی و بدون هیچ گونه انرژی این مقدار آب را استحصال می کنند.
