گزارش تصویری و تحلیل فنی گنبد هارونیه

این بنا در نزدیکی آرامگاه فردوسی و در میانه شهر قدیمی تابران ( طوس فعلی ) قرار دارد . گنبد دارای ساقه ای آجری بوده و در هر ضلع آن یک طاق نما تعبیه کرده اند . بنا از قسمت پایین مربع متساوی الاضلاع است و بر روی آن گنبد آجری ساخته شده است . فضای داخلی بنا فاقد تزئینات خاصی است و آثار یک محل محراب مانند در قسمت شمالی بنا جلب توجه می کند .

پلان بنا به صورت چهار طاقی بوده و چهار ایوان در هر یک از اضلاع آن دیده می شود . در داخل هر کدام از ایوان های طرفین ، مقرنس کاری و نورگیر تعبیه شده است به استثنای ایوان ورودی که به اتاقک دیگری منتهی می گردد .

در طرفین ایوان ورودی بنا و در بخش داخلی ، دو قاب بزرگ به صورت دو طاق نمای مستطیلی شکل اجرا شده است .

در طبقه دوم بنا غلام گردش اجرا شده است و این غلام گردش ها دارای طاق هایی متعدد هستند که به صورت تقلید از طاق نما و فیلپوش بوده و پلان چهار ضلعی بنا به وسیله سقف این غلام گردش ها به هشت ضلعی تبدیل می شود .

در طرفین ایوان شرقی دو طاق قوس دار کوچک که به دو حجره منتهی می شوند ، وجود دارد . در اتاق پشت ایوان شرقی صندوق ضریح چوبی قرار دارد که متعلق به امامزاده محروق نیشابور است . در ساقه گنبد مانند این اتاق نیز دو نورگیر مشبک کار گذاشته اند که در سقف داخلی آن مقرنس کاری با گچ اجرا شده است . این اتاق توسط دو طاق در طرفین شمال و جنوب  به  دو  حجره جانبی منتهی می شود . در این حجره ها دو راه پله وجود دارد که به طبقه بالا منتهی می شود و امروزه مسدود شده است .

بخش های بیرونی بنا نیز کلاً از آجر ساخته شده و در بخش های پشت بنا ، طاق نماهای تزئینی با مقرنس کاری دیده می شود .

مردم منطقه به دلیل شباهت در نام ، این بنا را به هارون الرشید نسبت می دهند ولی به طور مسلم این موضوع ، افسانه ای بیش نیست .  زیرا هارون الرشید در سال 193 هجری که قصد ترکستان را داشت و در بین راه بیمار شد و در سناباد طوس درگذشت و فرصتی نداشت که در صدد ساختن چنین بنایی برآید .

نوع دقیق استفاده از بنا مشخص نیست ولی نظرات متعددی در مورد آن ابراز شده است . عبدالحمید مولوی در مقاله ای در شماره هشت و نه  نشریه دانشکده الهیات و معارف مشهد ، این بنا را خانقاه امام محمد غزالی معرفی می کند .    

هرتسفلد ، درباره هارونیه می نویسد :

« احتمال دارد که این بنا در عهد سلجوقیان ( خوارزمشاهیان ؟) و قبل از حمله مغول بنا شده باشد و شاید به واسطه حمله مغول به اتمام نرسیده باشد .»

آن چه مسلم است شباهت بسیار زیاد این بنا به چهار طاقی های ساسانی است و تقریباً اکثر کارشناسان قدمت این بنا را دوره ایلخانی ذکر کرده اند .  بنا به گفته صنیع الدوله ، مولف کتاب مطلع الشمس ، که در سال 1301 هجری از این محل دیدن کرده است ؛ این بنا از قسمت شمال امتداد داشته و بعدها ویران شده است .

دونالد ویلبر در صفحه 157 معماری بناهای ایلخانی ، این بنا را جز بناهای دوره ایلخانان معرفی کرده و چنین می نویسد :  این بنا اولین بار توسط  دیز DIEZ مورد مطالعه دقیق قرار گرفت و وی نقشه و ترسیمات مربوط به آن را انتشار داد .

پوپ در « بررسی هنر ایران » توجه دقیقی به تاریخ  احتمالی این ساختمان مبذول داشته است . این بنا که مستطیلی است،  شامل  سر در  طاق  دار ( طاق آن خراب شده است ) و یک اتاق گنبد مربع با مدخل هایی در دیوار  و کناره دهنه و پلکان مارپیچ در گوشه ها و سه اتاق فرعی می باشد .

بر دیواره های خارجی بنا اثری از تزئین سفالی دیده نمی شود . طرح دیوار آجرچینی و به نغول طاقدار متعدد تقسیم شده و نغول مرکزی عریض تر است . وجود نغول های افقی فرو رفته حاکی از آن است که یک نوع تزئین خارجی در نظر بوده ، ولی هرگز به انجام نرسیده است .

آثار گچکاری تزئینی در داخل دهنه سر در مشهود است . سطوح دیوارهای داخلی با گچ پوشیده شده است . بالای قرنیز گچی بسیار بلند حاشیه ، قالبی گچی افقی وجود دارد و از سطح این حاشیه ، قالبگیری عمودی رو به بالا رفته  و زوایای اتاق مربع را که تبدیل به پایه هشت گوش گنبد می شود ، جلوه داده است . 

طاق های سه گوشه که زوایا را به هم متصل می کند ، پر نشده است ،  ولی در عوض هر کدام از ان ها به اتاقی باز می شود که به وسیله پلکانی مارپیچ می توان به آن ها دسترسی یافت . این سطح راهروی بالای هر یک  از  چهار  سر در محوری  ادامه دارد .

گنبد داخلی بنا سالم بوده ولی سه چهارم بالای گنبد خارجی ، از بین رفته است . از این بنا هیچ کتیبه ای باقی نمانده است. تزئین گچبری کم برجسته در سردر ورودی اصلی و اطاق های فرعی یافت می شود  و اضلاع سردرهای محـوری طــاق مقرنس کاری شده گچی دارند .

این بنا شباهت بسیاری با مقبره سلطان سنجر در مرو دارد که در اواسط قرن دوازده میلادی ساخته شده است . از دیگر بناهایی که می توان به شباهت آن با هارونیه نام برد ، مقبره شیخ محمد بن لقمان در سرخس است که به سال 757 هجری قمری ساخته شده است . 

ویلبر اعتقاد دارد :

اگرچه شکل نقشه و دستگاه غرفه طبقه دوم که ناحیه میانی  دیوار و طاق را پنهان می سازد ، بسیار شبیه به بنای مقبره مرو است ، احتمال بیشتر می رود که ساختمان هارونیه در اوایل قرن چهاردهم میلادی ساخته شده و مقبره شیخ لقمان از روی آن اقتباس شده است .

پوپ خصوصیات بسیاری برای بنا ذکر می کند که تائید تاریخ آن اوایل قرن چهاردهم میلادی است و این خصوصیات عبارتند از راهرو و طاق نمای خارجی که در مقبره اولجایتو در سلطانیه نیز وجود دارد و استعمال مقرنس کاری گچی غیر ساختمانی و اشکال طبیعی نقوش  گل و بته از گچ و گنبد دو پوش .

به این صورت می توان خصوصیات زیر را نیز در نظر گرفته و اضافه نمود : استعمال طاق های فرو رفته  و استعمال حاشیه قالبی گچی با برجستگی اندک که لبه آن تراشیده شده و تاکید در عمودی بودن نغول های خارجی و ضخامت پایه نیم ستون ها ، که در طرفین نمای مدخل قرار دارند ، طریقه مخصوص تقسیم بندی دیوارهای بلند خارجی با به کار بردن کناره ها و طاق نماها و پلکان و راهرو .

این بنا به شماره 173 و در تاریخ 15/10/1310 به ثبت رسیده است .

گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی – فاطمه کردی 

No tags for this post.