گزارش تصویری و تحلیل فنی ازگنبد جبلیه

وجه تسمیه این بنای عظیم ، كه به گنبد جبلیه یا جبل سنگ معروف است ، مشخص نیست شاید به این علت باشد كه ساختمان آن از سنگ بنا شده است . از دلیل ساخت این بنای باشكوه نیز اطلاعی در دست نیست .

جبل سنگ بنایی هشت ضلعی است و با لاشه سنگ و ملات گچ و آهك ساخته شده است و لازم به ذكر است كه ساقه گنبد از سنگ و قبه آن از آجر ساخته شده است . سطوح خارجی گنبد نیز با همین ملات صاف و هموار شده  است .

بنا در بیرون از هشت ضلعی به شانزده ضلعی تبدیل شده و مجدداً  روی آن یك هشت ضلعی قرار گرفته كه گنبد بر آن سوار است . در داخل هر ضلع ، هشت طاقنما تعبیه شده كه در هر یك از آنها یک طاقنمای كوچک كار شده است. دیوارهای گنبد با ایجاد طاق نماها از داخل و خارج سبك تر شده به پلان منظره ظریف تری می بخشند . در هر ضلع از بیرون چهار طاق نمای قوس دار و دو فرورفتگی مستطیل شكل دیده می شود به این صورت كه یك طاق نمای بزرگ در وسط و یك طاق نمای كوچك در داخل آن ، دو طاق نما كه چپ و راست و دو فرورفتگی مستطیل شكل در بالای آن مشاهده می شود . در طاق نمای مركزی نیز  یك نورگیر تعبیه شده است .  

در حقیقت در این اثر با ارزش معماری ،  معمار با ایجاد طاق نماهای تو در تو كه قوس جناغی دارند از قطر دیوارها كاسته است . در طرفین طاق های بزرگ هر ضلع دو نغول بالای هم به وجود آورده اند كه نغول پائینی قوس جناغی دارد و نغول بالائی مستطیل شكل است . در داخل قوس طاق نماهای بزرگ ، نغول سطحی دیگری كه به شكل T معكوس است ایجاد شده است و در داخل هریك از این نغول ها روزنه بزرگی به وجود آمده است .

در كل از داخل بنا شانزده نور گیر دیده می شود كه این نورگیرها نور داخل بنا را تأمین  می كند . گنبد در گذشته دارای دو در ورودی بوده كه امروزه یكی از آن ها مسدود است. بنابر این از 8 طاق نمای گنبد 7 عدد آنها كور است . گنبد از بیرون منظره پلكانی دارد به این ترتیب كه گنبد در بالا دارای گردنی 16 ضلعی است كه قطر آن از قطر اصلی بنا كوچك تر است .  گنبد و هشت ضلعی بالایی آن از آجر ساخته شده است . در داخل بنا  تزئینات گچی كار شده است و هیچگونه نقوش تزیینی در آن دیده نمی شود .

در بالای این قسمت حلقه پهن دیگری كه از آجر و سنگ ساخته شده و با نغول هائی به شكل مستطیل های عمودی و افقی تزیین یافته است، به دور این گنبد می پیچد . به این ترتیب هر چه قسمت های مختلف بالاتر می رود از قطر آن كاسته شده یك منظره پلكانی به وجود می آورد . پوشش داخلی گنبد كه امروزه از بیرون دیده می شود به احتمال قوی در گذشته زیرپوشش بیرونی گنبد مستور بوده است . به عبارت دیگر یا گنبد دو پوسته ساخته شده كه كلاهك بیرونی آن فرو ریخته و یا معمار در نظر داشته است گنبد را دو پوسته بنا كند كه به علل نامعلومی ناتمام مانده است .

گنبد از داخل و خارج 8 ضلعی است كه از داخل با گوشه سازی با هشت فیلپوش از هشت ضلعی به شانزده ضلعی تبدیل شده است و در انتها به دایره گنبد منتهی می شود. در حال حاضر كاربری این بنا موزه سنگ است. مقبره جبل سنگ یا گنبد جبلیه در سال 1316 خورشیدی به ثبت آثار ملی ایران درآمده است.

از تاریخ ساختمان بنا و نام بانی آن اطلاعی در دست نیست. اگر چه در كتاب  "تذكره الاولیا " یا " مزارات كرمان " تالیف محرابی كرمان ، كه در فاصله  سال های 925 و 939 هجری قمری تألیف شده است ، از این گنبد سخنی رفته ، متأسفانه به هویت گنبد و تاریخ بنای آن اشاره ای نشده است. بعضی از مردم، مطابق روایاتی كه دهان به دهان به زمان ما رسیده ، چنین اظهار می كنند كه در گذشته در داخل گنبد قبری وجود داشته كه مردم كرمان به خصوص زرتشتیان شهر به زیارت آن علاقه زیادی از خود نشان می داده اند، این قبر تا سال 1333 در محل خود باقی بوده كه در همین سال سیل آن را از بین برده است .

گروهی دیگر بنا را متعلق به بودائی ها می دانند كه در گذشته در ایران ساكن بوده اند . در بعضی از كتب تاریخی از بناهایی به نام گنبد گبری و گنبد گنج سخن رفته است كه از نظر موقعیت و مكان با محل امروزی این گنبدها مطابقت دارند .  لیكن معلوم نیست این مساله تا چه اندازه مقرون به حقیقت است .

اریك شرودر كه از معروف ترین متخصصین معماری سلجوقی است اعتقاد دارد كه نسبت دادن تاریخ ساختمان این بنا به دوران قبل از اسلام درست نیست این متخصص تاریخ هنر معتقد است كه گنبد در دوره سلجوقیان ساخته شده است و اضافه می كند كه احتمالا بنا در سال 582 زیر ساختمان بود كه به علت حمله غُزها به كرمان ناتمام مانده است .

در كتاب " شرح عقدالعلی " آمده است كه : محمد بن الیاس آن را تعمیر نموده است كه به طبع چند قرن پیش از سلاجقه این امر انجام یافته است .

گنبد جبلیه را گبری نیز می گفتند كه بر این اساس می توان قدمت آن را مربوط به پیش از اسلام دانست .

دونالد ویلبر در مورد این بنا چنین نوشته است : « اتاق هشت گوش گنبد کرمان مرسوم به جبل سنگ که با تردید به اواخر قرن دوازدهم میلادی نسبت داده می شود ، دارای گنبد داخلی است که تا راس آن تکمیل نشده ، ولی دور آن حلقه ایست که ممکن است برای گنبد خارجی چوبی یا آجری به کار می رفته است.»

سبك و سیاق كلی گنبد و در كل خود بنا شباهت بسیاری به بنای هارونیه در توس دارد.   در بالای گردنی گنبد حلقه پهنی از آجر و سنگ ساخته شده و با نغول هائی به شكل مستطیل های عمودی و افقی تزیین یافته است، به دور این گنبد می پیچد. امثال چنین حلقه ها را كه با مستطیل های عمودی و افقی نما سازی شده اند در هارونیه طوس دیده می شود. دو نالد ویلبر درباره این نوع حلقه های گنبد چنین اظهار می نماید :

ممكن است معمار از ساختن این حلقه هیچگونه منظور ساختمانی نداشته باشد.  ممكن است این حلقه پایه گنبد آجری خارجی چوبی باشد.

 گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی 

No tags for this post.