چرا دست از خود درمانی برنمی‌داریم؟
بیماری و سلامتی دو واژه‌ای هستند که قدمت آن‌ها به تاریخ خلقت بشـر بازمی‌گردد و استفاده از دارو به اشکال مختلف آن نیز به‌عنوان یکی از راه‌های مبارزه بـا بیماری‌ها، از گذشته‌های دور مطـرح بوده است. ازنظر درمانی، درواقع دارو به آن ماده شیمیایی گفتـه می‌شود کـه در پیشـگیری، تشخیص یا درمان بیماری‌ها به کار برده می‌شود.
امروزه شاهد دسترسی هر چه بیشتر افـراد بـه داروهای مختلف هستیم و این موضوع، از طریق مصرف بی‌رویه دارو در قالب خوددرمانی، به‌عنوان یک پدیده اجتماعی زیان‌بخش مطرح شده است.
خوددرمانی به گفته متخصصان می‌تواند از طریـق مصـرف یـک داروی صنعتی یا داروی دست‌ساز، دستیابی به داروها بـدون تجـویز متخصـص، اسـتفاده از داروهـای تجویزشده قبلی در موارد مشابه، تقسیم داروهای تجویزشده برای یک نفر بین اعضای خـانواده و آشنایان، استفاده از داروهای اضافی باقیمانده در منزل یا حتی از طریق مصرف اضافی دارو بدون تجویز پزشک یا عدم مصرف دارو به‌طور کامـل اتفاق بیفتد.
اما به‌طورکلی، خوددرمانی دو نـوع اسـت: نـوع اول مربـوط بـه مصرف داروهای مجاز و شناخته‌شده است کـه دارای عـوارض جـانبی کـم و ایمنـی بـالا در کنترل علائم ظاهری بیماری‌ها است و نوع دوم خوددرمانی مربوط به مصرف داروهای قـوی الاثـر ازنظر بـروز عوارض جانبی و داروهای اختصاصی است که تجویز آن‌ها نیاز به تشـخیص پزشـک دارد و بیمـاران، اجازه مصرف خودسرانه آن‌ها را ندارند.
این موضوع با توجه به اهمیت بالایی که در حفظ سلامت عمومی دارد، توسط پژوهشگرانی از دانشگاه آزاد واحـد دهاقان استان اصفهان مورد توجه قرار گرفته است تا در خصوص آن مطالعه‌ای را انجام دهند.
در این مطالعه پیمایشی، که با مشارکت 382 نفر از خانوار انجام شده است، عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر بر خوددرمانی و مصرف خودسرانه دارو مورد ارزیابی علمی واقع شده‌اند. مشارکت‌کنندگان با استفاده از پرسش‌نامه‌های خاص علمی، داده‌های مورد نیاز پژوهشگران را فراهم آورده‌اند و سپس این داده‌ها، توسط پژوهشگران فوق با روش‌های آماری، تجزیه‌وتحلیل شده‌اند.
نتایج بررسی‌های این تحقیق نشان می‌دهد که از بین متغیرهای مختلف، «باورهای فرهنگی» و همچنین «ضعف قوانین پزشکی» بیشترین تأثیر را بر مصرف خودسرانه دارو دارند و جنسیت افراد، سطح تحصیلات و حتی تبلیغات، در این خصوص، تأثیرگذار نیستند.
در این رابطه، زینب پیکار، پژوهشگر گروه جامعه‌شناسی دانشکده علوم انسانی دانشگاه آزاد واحـد دهاقان و همکارش می‌گویند: «خوددرمانی و مصرف خودسرانه دارو یک مسئله شخصی است و اغلـب اقشـار جامعـه بـا آن درگیر هستند. به‌طوری‌که بسیاری از افراد در طول سال حـداقل چنـد بـار اقـدام بـه مصـرف خودسـرانه دارو می‌کنند.
این درحالی است افراد فوق اگر به دنبال خوددرمانی، دچار عوارضی بشوند، هنگام مراجعه به مراکز درمانی به این مسئله اعتراف نمی‌کنند و به همین دلیل مراکـز بهداشـتی و درمانی نمی‌توانند آمار دقیقی از افرادی که اقدام به مصرف خودسرانه دارو کرده‌اند ارائه دهنـد».
به گفته این محققان، «به‌تبع این موضوع، دستگاه‌های مربوطه نیز قادر نخواهند بود که در این زمینه برنامه‌ریزی‌های لازم را بر اساس آماری دقیق به عمل آورنـد. برای رفع این مشکل، فرهنگ‌سازی و آموزش، نقشی مهم و کلیـدی دارند و انتظار می‌رود با آگاه‌سازی مردم و از بین رفتن عقایـد و باورهـای غلـط، اقـدامات پیشگیرانه لازم را برای کاهش آمار مصرف خودسرانه دارو در سطح جامعه شاهد باشیم».
پیکار و دیگر همکارش در این پژوهش، پیشنهادهایی را به شرح زیر برای کاهش مصرف خودسرانه دارو ارائه داده‌اند:
– آگاه کردن و بالا بردن اطلاعات عمومی مردم در مورد عوارض خوددرمانی
– فرهنگ‌سازی از طریـق پخش بروشور و کلیپ‌های آموزشی توسط دستگاه‌هایی چـون علـوم پزشـکی و صداوسیما برای از بین بردن باورهای غلطی که در رابطـه با مصرف دارو در میان مردم جامعه وجود دارد
– متعادل کردن قیمت داروهای بدون نسخه یا اصطلاحاً OTC به‌طوری‌که پایین بودن قیمتشان باعث سـهولت اسـتفاده از آن‌ها نشود
– نظارت دقیق نظام بهداشت و درمان بـر کـار پزشکان در این خصوص و پیگیری تخلفات
– بیشتر شدن رابطه بین کارکنان داروخانه‌ها با مراجعین و انجام مشاوره کافی جهت جلوگیری از استفاده نادرست از داروها
شایان ذکر است نتایج تحقیق مورد اشاره فوق، در قالب یک مقاله علمی پژوهشی در فصل‌نامه «جامعه‌شناسی مسائل اجتماعی ایران» منتشر شده است. این نشریه متعلق به مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) است که زیر نظر جهاد دانشگاهی فعالیت می‌کند.
گزارش: محمدرضا دلفیه
