گنبد سلطانیه ؛ الهام بخش معماری کلیسای سانتاماریا

شهر فلورانس را در کشور ایتالیا به عنوان مهمترین مرکز هنر و معماری اروپای قرون وسطی معرفی می کنند و بدون تردید می توان ادعا کرد که بیش از نیمی از دیدنی های هنری ایتالیا در این شهر قرار گرفته و نام فلورانس همواره با نام هنرمندان بزرگی مانند  میکل آنژ ، لئوناردو داوینچی و….. پیوند خورده است واز این رو  این شهر را با نام شهر تندیس های هنری نیز می شناسند .

گنبد کلیسای مریم مقدس شهر فلورانس  یا   santa maria del fiore cathedral  بزرگترین گنبد تاریخی جهان به شمار می رود .

امروزه و در سطح جهان ، کلیسای مریم مقدس به عنوان سمبل شهر فلورانس شناخته می شود . ساخت کلیسای santa maria del fiore  واقع در کشور ایتالیا  وبه سبک معماری گوتیک  در سال ۱۲۹۶ میلادی به سرپرستی معمار مشهور ایتالیا  آرنولفودی کامبیو آغاز شده و پس از زمانی نسبتا طولانی  و بعد از صد و چهل سال، یعنی در سال  ۱۴۳۶ به دست معماری دیگر با نام برونلسکی به پایان رسیده است .

در این میان باید خاطر نشان ساخت که کلیسای مریم مقدس اگر چه بزرگترین گنبد تاریخی جهان به شمار می رود ولی بر اساس متون و شواهد تاریخی ، معماران ایتالیائی برای ساخت این گنبد به ایران سفر کرده و با الگوبرداری از نمونه گنبد بزرگ آجری ایران یعنی گنبد سلطانیه که سومین گنبد بزرگ تاریخی جهان و نخستین گنبد بزرگ تمام آجری جهان محسوب می شود ، به ایتالیا باز گشته و ساخت کلیسای جامع مریم مقدس را شروع کردند .

اگر چه ایتالیائی ها گنبد کلیسای مریم مقدس را با الگو برداری از گنبد سلطانیه ساختند ولی اجرای این کار به اندازه ای دشوار بود که در حدود یکصد و پنجاه سال وقت صرف ساخت آن شد در حالی که گنبد سلطانیه تنها و تنها در سیزده سال طراحی ، ساخته و مورد بهره برداری قرار گرفت .   

نمای خارجی کلیسا با سنگ مرمر چند رنگ با سایه روشن های سبز ، صورتی و سفید  پوشیده شده است که بسیار استادانه بکاربرده شده اند . بر اساس جدید ترین تحقیقات انجام گرفته در دانشگاه فلورانس ایتالیا، فیلیپو برونلسکی معمار نامدار ایتالیایی در سده پانزدهم، پیشقدم در استفاده از بتن مسلح در ساختن گنبد در جهان بوده است .

کلیسای santa maria del fiore  یکی از بزرگترین کلیساهای جامع واقع در ایتالیاست و تا پیش از زمان معماری مدرن و توسعه مصالح ساختمانی پیشرفته دارای بزرگترین گنبد موجود در جهان از نظر مساحت تحت پوشش و ارتفاع گنبد بوده که بدون استفاده از تیرهای چوبی بزرگ در مركز و پیرامون آن طراحی و ساخته شده است .

به گفته برخی تاریخ نگاران این گنبد اولین گنبد آجری هشت ضلعی ساخته شده بدون بکارگیری چارچوب و داربست موقت چوبی برای احداث آن بوده است . باور بر این است که طراحی این گنبد الهام گرفته از گنبد دایره ای پانتئون در روم بوده است در صورتی که حتی گنبد پانتئون نیز به کمک یک چارچوب نگه دارنده موقت ساخته شده بود، بنابراین گنبد این کلیسا را یکی از شاهکارهای دوره رنسانس به حساب می آورند .  البته در این مورد هم باز می توان رد پای هنر و معماری ایرانی و به ویژه گنبد سلطانیه را مشاهده کرد . اگر تا کنون به گنبد سلطانیه سفر کرده اید احتمالا بر روی بخش هایی از دیواره های بدنه و تزئینات آسیب دیده ، حفره هائی را مشاهده نموده اید که برخی از آن ها دارای یک تیر چوبی هستند که از انتها بریده شده اند . در واقع هنرمندان ایرانی در گنبد سلطانیه در حین ساخت دیواره ها و بنای اصلی ساختمان ؛ در بین دیوارها ستون های چوبی عمودی را جاسازی می کردند که از آن ها به عنوان داربست استفاده می شد . پس از پایان کار ساختمان و برای انجام تزئینات ، از بالاترین نقطه این داربست ها کار شروع شده و روی دیوارها با تزئینات پوشانده می شد و در هر مرحله این داربس های چوبی بریده شده و محل آن با تزئینات آجری و گچ کاری پوشانده می شد و امروزه در بخش هائی از گنبد سلطانیه که تزئینات آن از بین رفته است این حفره ها پدیدار شده اند . هنرمندان ایتالیائی برای ساخت کلیسای سانتاماریا دقیقا همین تکنیک را از هنرمندان ایرانی آموخته و اجرا کرده اند .

گنبد کلیسای سانتا ماریا نیز دقیقا به مانند گنبد سلطانیه یک گنبد دو پوسته است . ضخامت دیواره‌ داخلی آن ۲.۲ متر و پوسته خارجی حدود ۹۰ سانتی‌متر است که نقش آن محافظت از گنبد داخلی در برابر عوامل آب و هوایی است. برونلسکی برای ساخت گنبد دولایه خود از سنگ ماسه ای وسنگ مرمر استفاده میکند .

البته باید به این نکته نیز اذعان داشت که هنرمندان ایتالیائی و معماران چیره دست این کشور با تکیه بر پیشینه هنری قوی خود توانستند این الگو برداری را به نحو احسن انجام داده و در بسیاری از بخش ها کاری به مراتب بهتر از نمونه الگوبرداری شده ارائه دهند

درک روش طراحی، قوانین فیزیک و ابزار ریاضی که برونلسکی در ساخت گنبد سانتا ماریا بکار برد سالها بطول انجامید . برای بالا بردن۳۷۰۰۰ تن مصالح شامل بیش از ۴ میلیون آجر وی ماشینی بالابر برای حمل آجر و تخته سنگ ها ابداع نمود . این شیوه طراحی، ماشین های بالابر ابداعی و نوآوری هایی که او در ساخت این گنبد بکار برد سالها بعد کشف ومورد مطالعه قرار گرفت .

در یکی از یادداشت‌های شخصی برونلسکی به استفاده از آهن در گنبد اشاره‌ شده بود. در یادداشت ها اشاره شده بود در هنگام ساخت گنبد، لئون باتیستا آلبرتی، معمار و هنرمند سرشناس، از پروژه دیدن کرده و پیشنهاد استفاده از آهن را داده است. هرگز شواهدی از وجود آهن در گنبد درونی بدست نیامد ولی امروزه بر اساس آزمایشات متفاوت به نتیجه گیری متفاوتی دست یافته اند. البته در عین حال باید در نظر داشت که گنبد سلطانیه در زمانی حدود یکصد سال پیش از گنبد سانتاماریا ساخته شده و نخستین نمونه از این دست به شمار می رود و به همین دلیل بسیاری از پژوهشگران آن را بسیار مهم تر از سایر گنبدهای ادوار بعدی تلقی می کنند . برای نمونه نظریه پروفسور سن پائولزی در این مورد چنین است :  " و با اینكه ما از تركیب ساختمانی گنبد این كلیسا بی اطلاعیم ، معذالك مطمئنیم كه گنبدی را كه بیش از صد سال بعد یعنی سال 1418 و 1419 توسط برونلسكی و گیبرتی بر روی كلیسا زده شده از فرم و نحوه ساختمانی گنبد سلطانیه متاثر گردیده است چون گنبد سلطانیه تنها نمونه گنبد دو جداره متوازی است كه من در تمام آسیا می شناسم . بنابر این اثر آن بر روی تنها گنبد اروپائی از این نوع یعنی گنبد برونلسكی انكار ناپذیر است . "

پائولزی در بخش دیگر از نوشته های خود وجه تشابهات دو بنا را یاد آوری كرده و چنین اظهار نظر می كند :  " روابطی كه معماری دو بنای گنبد سلطانیه و كلیسای سانتاماریادلفیوره را بهم نزدیك می كند این است كه هر دو دارای یك نقشه مركزی و گنبدی دو جداره است ."

هر ضلع این بنا دوازده ضلعی 8/4 متر و در بین زوایای دوازده گانه نیز نیمه ستونهایی تزئینی دیده می شود . ضمنا" بدنه خارجی دو نیمه ستون  جبهه شمالی را فرورفته و مقعر ترتیب داده اند و با آثار آجری كه بر روی بعضی از نیم ستونها باقی است بنظر می رسد كه در روی این نیم ستونها گلدسته های آجری شبیه گنبد سلطانیه وجود داشته است .

پله های متعدد ویران شده كه بطرف شرق تپه ادامه دارد از آثار باقیمانده ایست كه می توان در بنا مشاهده نمود . گنبد ویران شده و راهروها و پله های داخلی عموما" از آجر ساخته شده اند . تزئینات بنا شامل آجر همراه با كاشیهای فیروزه ای و آبی گلدار ،‌با طرحهای ستاره چهار پر وكاشیهای كوچك چند پهلو است .

وی ماکتی از چوب و آجر تهیه کرد که امروزه درموزه کلیسا نگهداری می شود، برونلسکی به برخی جزئیات در ماکت به عمد نپرداخته تا بتواند کنترل خود را بر پروژه تا پایان کار نگهدارد.

گزارش و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی – دانشجوی دکترا باستان شناسی

No tags for this post.