کاش باغ‌وحشها و آکواریوم‌های تازه تاسیس شوند

باغ وحشی کوچک و زیبا در خیابان ولیعصر روبه روی پارک ملت. جایی که سر کوچه اش دوتا  مجسمه ی شیر طلایی واقعی(یعنی که فایبرگلاسی نبودند و از برنز ساخته شده بودند) قرار داشت. از آن زمان به بعد دیدن باغ وحش ها برایم یکی از جذابیت های مهم محسوب شده است. باغ وحش خوب، آکواریوم درست حسابی و باغ پرندگان  اصولی و چیزهایی از این دست همیشه برایم جذاب بوده اند و هستند. (به صفت ها دقت می کنید دیگر؟)

اما این روزها خیلی باب شده که افرادی که دلسوزی(واقعی یا نمایشی) برای محیط زیست دارند مدام از این دم می زنند که باغ وحشها را تعطیل کنید… زندان حیوانات باید تعطیل شوند و ….با مقدمه کوتاهی که بالاتر نوشتم بدیهی است فرض کنید که من اصولا مخالف تعطیلی  باغ وحش ها و پارک پرندگان و آکواریومها و … هستم. اما به آن صفتها حتما توجه کنید. خوب بودن و درست و اصولی بودن این مراکز برایم  شرط اساسی است.دیدن حیوانات از نزدیک و تلاش برای اینکه آنها را در معرض دید قرار دهیم البته امری مدرن و جدید نیست شواهدی از باغ وحشهای اولیه! در ۱۲۵۰ ق.م وجود دارد… اما شاید قدیمی ترین نمونه هایی که از آن اطلاعات درست و دقیق داریم، در دوران هنری سوم در انگلستان است. زمانی که  او گونه های جانوری سلطنتی اش را به برج لندن برد تا مردم آنها را ببینند و اگر بازدید کنندگان ، گربه یا سگی با خودشان می آوردند تا برای تغذیه شیرها استفاده شوند ، آنوقت می توانستند  به رایگان از این مجموعه حیوانات عجیب(شترها و شیرها و زرافه ها و …) دیدن کنند.تاریخچه باغ وحشهای مدرن  و امروزی به قرن ۱۸ میرسد و به نظرم لازم نیست مروری بر تاریخچه این باغ وحشها و آکواریومها بکنیم(که اگر خودتان مایل باشید حتما میتوانید اطلاعات بسیار خوبی از آنها به دست آورید)
آنچه که مرا به نوشتنن این متن واداشت ، نگاهی اجمالی به خوب و بد باغ وحش هاست.
هر باغ وحشی در دنیا نقشهای چندگانه و چند وجهی دارد. از نقش سرگرمی و اوقات فراغت تا  نقش آموزشی و رویه پژوهشی و در نهایت وجه حمایتی/حفاظتی.  
در دنیای مدرن امروزی باغ وحشها جنبه سرگرمی دارند. یعنی میتوان یک بعد از ظهر تعطیلی دست خانواده و دوست و آشنا را بگیرید و همانطور که به سینما میروید ، به باغ وحش بروید . نمونه هایی از جانوان و دنیای وحش را که معمولا دور از دسترس شهرنشینان است را دید و دچار طیب خاطر شد و لذت برد و وقت گذراند . این وجه غالبی که به خصوص در ایران (و البته بسیاری از جاهای دنیا) دیده میشود ، اولین و بیرونی ترین و شاید کم اهمیت ترین وجه یک باغ وحش باشد و دروغ چرا اگر یک باغ وحش قرار بود فقط همین یک امر را  پوشش دهد، من هم از مخالفان باغ وحش محسوب میشدم و ترجیح میدادم حیوانات را در دنیای طبیعی شان رها کنند تا  آزاد و خوشحال(احتمالا) باشند و من شهرنشین اگر میخواستم با دیدنشان سرگرم شوم یا رنج سفر و خطر را به جان خریده و آنها در دنیای واقعی شان میدیدم یا رو به روی صفحه تلویزیون می نشستم و میدیدمشان.
اما  امروزه باغ وحشها وجه آموزشی سنگین تری را به دوش میکشند.
در تلویزیون حتما مستندهای متنوع و بسیار زیبا و کاملی از حیات وحش دیده اید و خواهید دید. چیزهایی که هرگز دردنیای واقعی هم به چشم نمی آیند . بنابراین شاید با خودتان بگویید همانها کافی هستند و رفتن به باغ وحشها برای آموزش امری غیر لازم است. اما خوب دقت کنید که داریم از چه جیزی حرف میزنیم. آموزش. در دنیای امروزی آموزش ترکیبی از همه دریافتهای حسی محسوب میشود . نه تنها امری که با مغز و دیدن و شنیدن در ارتباط باشد. یعنی وقتی شما به باغ وحش میروید تمام حواستان را در ارتباط با یک جانور درگیر می کنید ، حتی حس بویایی شما هم به کمک یادگیریتان می اید و این چیزی است که در تلویزیون غیر ممکن است به کمکتان بیاید. اولین باری که صدای غرش شیر نر را در  محیط باز و طبیعی شنیدم واقعا شوکه بودم با آنکه همه مستندهای زندگی این جانور با شکوه را دیده بودم و صدایش را از تلویزیون و در پادکستهای آموزشی شنیده بودم . یعنی این دریافت طبیعی اصلا قابل مقایسه نبود با آنچه که در تلویزیون میشد شنید. همینطور است لمس کردن(در صورت امکان) بو کردن و … دیدن یک موجود زنده  که جلوی شما راه می رود ، جست و خیز میکند ، به شما چشم میدوزد و … بنابراین وجه آموزشی  یک باغ وحش خوب اصلا چیزی نیست که در قاب تلویزیون و صفحات کامپیوتری بتواند بازسازی شود.البته شما میتوانید بگویید که به همین میزان دیدنِ یک جانور در محیط زیست طبیعی اش هم با  دیدن آن حیوان در باغ وحش قابل مقایسه نیست. پاسخ من این است که:بله بدون شک حق باشماست. ولی… آب دریا را اگر نتوان چشید. هم به قدر تشنگی باید چشید، کما اینکه دیدن زندگی حیوانات در تلویزیون هم به جای خود نیکوست. اما جایگزین باغ وحش نیست.

باغ وحشها هم طبیعتا جایگزین محیط زیست واقعی نیست.اما واقعا برای چند نفر در ایران(و سایر نقاط جهان) میسر است که به دشتهای پهناور و زیستگاه های شیر افریقایی و … سفر بکنند.  بر اساس آمارهای  موجود در سال ۲۰۱۶ م. بیش از ۸۰۰ میلیون نفر  در سراسر جهان از  باغ وحشها بازدید کرده اند. آماری بسیار قابل توجه که میتواند اهمیت باغ وحشها را نشان دهد.
از سوی دیگر باغ وحشها به شکل عمومی میتواند حس خوب جانور دوستی را بین بازدید کنندگانشان  ایجاد کنند یا این حس را تقویت کنند. در یک مطالعه که در استرالیا انجام شده است ، نشان داده شد که  بیش از ۱۳۱ هزار  نفر پس از بازدید از باغ وحشهای این کشور و تجربه یک برنامه هدفمند ، مبلغی بیش از ۲۲۸ هزار دلار برای پروژه حمایت از گوریلها پرداخت کردند. یعنی یک برنامه هدفمند خوب در یک باغ وحش خوب توانسته این حس  مثبت را بین بازدید کنندگان  باغ وحش ایجاد کنند.کاری که دون کمک و بازدید از باغ وحش تقریبا غیر ممکن بوده است.

 پژوهشهای زیادی در باره نقش آموزشی  باغ وحشها وجود دارد. یکی از این پژوهشها نشان میدهد که یک باغ وحش خوب (با مشخصاتی که در پژوهش آمده)  میتواند مدت زمان تمرکز بازدید کنندگان را تا ۴ برابر افزایش داده و به جای آنکه آنها خنثی از مقابل محوطه های جانوری گذر کنند و یا فقط به خود جانوران نگاه کنند ،  تمرکز بازدید کنندگان را به توصیف جانوران افزایش داده و اطلاعات مفید درباره حیات جانوری را کسب کنند. این پژوهشها با  نتایج کمی توانسته اند نشان دهند که  باغ وحشها  کارکردهای آموزشی بسیار بالایی دارند(به همان شرط خوب بودن!)  در این روزگار، یک باغ وحش خوب نقش آموزشی اش را با استفاده از فناوری های نوین افزایش داده و توانسته سطح بالایی از آموزش را برای همه افراد جامعه مهیا کند. ترکیبِ دیدن و دریافتهای مستقیم از زندگی جانوران به علاوه فنآوریهای مدرنی همچون واقعیت مجازی  یا حتی صفحات دوبعدی نمایشی  بخشی از این توان افزایی های آموزشی در باغ وحشها هستند.

از  فضای آموزشی بیرون بیاییم. امروزه یکی از مهمترین کارکردهای یک باغ وحش خوب، پژوهش است. اگر میخواهیم از گونه های جانوری حمایت درست و موثری داشته باشیم، لازم است آن گونه ها را به خوبی بشناسیم. باید بدانیم آنها چطور رفتار میکنند ، چطور زندگی میکنند، تغذیه، جفت گیری و سایر عادات زیستی شان را بدانیم. در گذشته های نه چندان دور این کارها را در محیط طبیعی انجام میدادیم که طبیعتا امری سخت ، طولانی و در مواردی ناشدنی بوده است. اما امروزه باغ وحشهای خوب با شبیه سازی این شرایط مشاهدات دقیقی از زندگی و زیست جانوران دارند و میتوانند پژوهشهای بسیار محکمی را پیش ببرند . WAZA(انجمن جهانی باغ وحشها و آکواریومها) ، این مراکز را مراکزی منحصر به فرد برای تحقیق و پژوهش های سطح بالا در باره جانوران میداند و برای آنها توصیه ها و شیوه نامه های متنوعی دارد که نشان میدهد  این مراکز چگونه میتوانند برای حفاظت از  جانوران حیات وحش  فعالیت کنند.
بخش مهمی از این پژوهشها به منظور حفاظت از گونه های جانوری و یا محیط زیست گونه های جانوری طراحی و اجرا میشوند. امروزه میدانیم که حدود ۳۹ گونه جانوری  به عنوان گونه های منقرض شده مدرن در فهرست IUCN  وجود دارد. جمعیت این گونه ها به گونه ای نیست که در طبیعت بتوانند دوام بیاورند و زاد و ولد کنند و بقایشان حفظ شود. اما جالب است بدانید بسیاری از این ۳۹ گونه به شکل معدود و محدود در باغ وحشهای گوشه و کنار دنیا زندگی میکنند. کار پژوهشی روی این گونه ها  یکی از مهمترین کارهایی است که در باغ وحشهای خوب انجام میشوند. گونه هایی وجود دارند که در دنیای وحش آزاد وجود خارجی ندارند ولی در باغ وحشها میتوان آنها را هنوز به شکل زنده دید. این مورد وقتی اهمیتش را نشان میدهد که  بدانیم بیش از ۱۰ درصد محیط زیست طبیعی و بکر جانوری در کل جهان  پس از سالهای دهه ۹۰ م تا کنون از بین رفته است و یا بر اساس آمارهای  غیر رسمی بیش از ۹۰ درصد محیط وحش و بکر و زیستگاه های طبیعی ایران  طی ۴ دهه گذشته از بین رفته است. با این حساب باغ وحشهای خوب نقش مهمی در نگهداری و پژوهش  جانوران  دارا هستند.در سال ۲۰۱۰ یک گزارش نشان داد که باغ وحشهای جهان بیش از ۲۸ درصد از گونه های جانوری  فهرست قرمز را از خطر انقراض قطعی نجات داده است. حتی گونه هایی از جانوران هستند که در اثر پژوهشها و فعالیتهای باغ وحشها دوباره به زیستگاه های طبیعی شان برگردانده شده اند و اکنون از انقراض قطعی که نجات یافته اند هیچ ، بلکه در فهرست جانوران در خطر هم قرار ندارند. شاید نمونه های معروفی چون  کرکسهای کالیفرنیایی که در دهه  ۱۹۸۰ م. فقط ۲۳ عدد از آنها باقی مانده بود و اکنون و به لطف پژوهشها و فعالیتهای باغ وحش سن دیگو بیش از ۴۰۰ بال از آنها در دنیا زندگی می کنند. یا  اریکس های عربی با آن شاخهای راست و زیبایشان که حدود ۲۷ سال قبل در معرض انقراض قطعی قرار داشتند  ولی با تلاشهای  باغ وحش  فونیکس  به شکل اعجاب آوری از خطر انقراض جست و اکنون بیش از ۱۰۰۰ عدد از آنها در طبیعت زندگی می کنند و هزاران عدد دیگر هم در باغ وحشهای دنیا وجود دارند.

این دلایل در کنار دلایلی همچون جذب آدمهای توانا و مسئولیت پذیر  و فرستادن آنها به جامعه  که در نهایت باعث شکل گیری جوامع بهتر و آرامتر برای زندگی آدمها می‌شود و یا ایجاد شرایطی برای گرد آوری منابع مالی برای پروژه های حمایتی از حیات وحش  همه و همه برگ برنده های باغ وحش‌ها هستند که باعث می شود باغ وحش‌ها مراکزی خوب در دنیا محسوب شوند و حرف آنهایی که باغ وحشها را زندان حیوانات می‌دانند  در ساده ترین حالت غرزدن‌های سانتی‌مانتال مدرن محسوب می‌گردد و در لایه‌های پیچیده تر ، خطاهای برآوردی طرفداران تعطیلی باغ وحشها به نظر آیند.
اما همه‌ موارد فوق منکر این قضیه نیست که خوب نبودن یک باغ وحش بایستی به تعطیلی آن باغ وحش بیانجامد. بعدا درباره این که ایا باغ وحش خوب در ایران داریم یا نه خواهم نوشت. فعلا تا همینجا را بخوانید و مشتاق و مطالبه‌گر تاسیس باغ‌وحشهای مدرن و تازه در کشورمان ایران باشید.

 

 محمد رضا نوروزی-طراح موزه و مرکز علم

No tags for this post.