میان‌رشته‌ای بودن رشته رنگ نقطه قوت است
دکتر زهرا رنجبر، رئیس و عضو هیات علمی مؤسسه پژوهشی علوم و فناوری رنگ و پوشش است. وی اولین فارغ‌التحصیل دوره دکترای داخل کشور در مهندسی پلیمر، گرایش صنایع رنگ، است. دکتر رنجبر در سال 1386 به عنوان پژوهشگر برتر استان تهران، در سال 1393 به عنوان استاد نمونه کشوری و در اولین دوره جایزه زنان در علم برنده جایزه گروه فنی و مهندسی شناخته شده است. با وی به عنوان استاد هفته به گفتگو پرداخته‌ایم که این گفتگو را در ادامه می‌خوانید.
لطفا در ابتدا مختصری از بیوگرافی خود بیان بفرمایید.
من زهرا رنجبر فارغ‌التحصیل مقطع دکترای رشته مهندسی رنگ در سال 1382 از دانشگاه صنعتی امیر کبیر هستم. دوره کارشناسی خود را در رشته مهندسی نساجی، گرایش علوم و فناوری رنگ، و دوره کارشناسی ارشد را در رشته مهندسی پلیمر، گرایش صنایع رنگ، به پایان بردم و اولین فارغ‌التحصیل دوره دکترای داخل کشور در مهندسی پلیمر، گرایش صنایع رنگ، هستم. در واقع هر سه مقطع تحصیلات دانشگاهی‌ام را در دانشگاه امیر کبیر که تنها دانشگاهی در کشور است که تاکنون رشته رنگ را به عنوان یک گرایش از مهندسی پلیمر ارائه کرده، پشت سر گذاشته‌ام.
من از سال 1376 به عضویت هیئت علمی پژوهشکده صنایع رنگ که بعدا نام آن به مؤسسه پژوهشی علوم و فناوری رنگ و پوشش، تغییر یافت، در آمدم.
دانش‌آموخته رشته رنگ می‌تواند در حوزه‌های مختلف، از بهداشت و دارو گرفته تا غذا، تا صنعت و …، که هر کدام هم خود زمینه‌های مختلفی را شامل می‌شود، به صورت تخصصی کار کند.
رشته رنگ چه جذابیتی برای شما داشت که وارد این رشته شدید؟ آیا اگر به گذشته برگردید باز همین رشته را انتخاب می‌کنید؟
بله، قطعا همین رشته را انتخاب می‌کنم. یکی از مهمترین دلایل جذابیت رشته رنگ ارتباط آن با حوزه‌های مختلف و میان‌رشته‌ای بودن آن است. شما در همه جا در زندگی روزمره با رنگ ارتباط دارید. اما این ارتباط مثل فیزیک و شیمی نیست؛ بلکه یک ارتباط کارکردی است. دانش‌آموخته رشته رنگ می‌تواند در حوزه‌های مختلف، از بهداشت و دارو گرفته تا غذا، تا صنعت و …، که هر کدام هم خود زمینه‌های مختلفی را شامل می‌شود، به صورت تخصصی کار کند. منظور من از کار تخصصی هم فعالیت علمی و پژوهشی است و هم فعالیت‌های دانش‌بنیان و تولیدی. به نظر من این ویژگی میان‌رشته‌ای و ارتباط رشته رنگ با همه عرصه‌های زندگی نقطه قوت این رشته محسوب می‌شود.
در مجموع رشته رنگ یکی از رشته‌های بسیار خوب و مطرح است. اگر بخواهیم رشته رنگ را از نظر امکان کارآفرینی با سایر رشته‌ها مقایسه کنیم می‌توان گفت که در این رشته با سرمایه‌گذاری پایین‌تری امکان ایجاد شغل وجود دارد. همچنین رشته رنگ جزو رشته‌هایی محسوب می‌شود که از نظر اشتغال وضعیت خوبی دارد.
اگر بخواهیم رشته رنگ را از نظر امکان کارآفرینی با سایر رشته‌ها مقایسه کنیم می‌توان گفت که در این رشته با سرمایه‌گذاری پایین‌تری امکان ایجاد شغل وجود دارد. همچنین رشته رنگ جزو رشته‌هایی محسوب می‌شود که از نظر اشتغال وضعیت خوبی دارد.
با توجه به توصیفات شما به نظر می‌رسد این رشته جایگاه خاصی در جهان امروز دارد. کمی بیشتر در مورد اهمیت این رشته توضیح بفرمایید.
اهمیت رشته رنگ همچنان که عرض شد در ارتباط آن با بخش‌های مختلف زندگی است. در دنیا کارهای زیادی در زمینه رنگ شده و می‌شود و با تغییر در نوع رنگ در عملکرد بسیاری چیزها می‌توان تغییرات شگرف ایجاد کرد. به عنوان مثال یکی از اجزای گوشی‌های موبایل یا ابزارهای الکترونیکی دارای صفحات لمسی که امروزه در اختیار داریم، پوششی با ضخامت کم و حجم حدود 9 گرم است که ویژگی تاچ اسکرین را به این ابزارها می‌بخشد. در کنار تمام زحماتی که برای تولید این صفحه و قطعات دیگر انجام می‌شود، یکی از عناصری که لازمه این کارایی و بسیار قابل توجه و اثرگذار بر مشتری است، عنصر رنگ است. این موضوع در مورد خودرو هم صدق می‌کند. با وجود تمام هزینه‌ای که برای طراحی خودروها و ساخت موتور و اجزای مختلف صورت می‌گیرد، پوشش و رنگ نهایی که روی خودرو قرار گرفته و مشتری آن را می‌بیند، یکی از اثرگذارترین بخش‌هاست. این اثرگذاری با وجود این است که هزینه رنگ و پوششی که بر خودرو یا حتی کشتی و اسکله قرار می‌گیرد، معمولا زیر پنج درصد کل هزینه یک محصول را شامل می‌شود، اما اثری که بر مخاطب می‌گذارد بسیار بیش از این میزان است.
در حوزه تولید و صنعت ظرفیت‌های بسیار خوبی برای رشته رنگ وجود دارد و این امکان هست که محصولات جدیدی را بر مبنای دانش ارائه کرد. این امکان به خصوص با فناوری‌های جدید بسیار گسترده شده است.
نقاط قوت و ضعف رشته رنگ در کشور ما چیست و چه ظرفیت‌ها یا مشکلاتی در کشور برای این رشته وجود دارد؟
در حوزه تولید و صنعت ظرفیت‌های بسیار خوبی برای رشته رنگ وجود دارد و این امکان هست که محصولات جدیدی را بر مبنای دانش ارائه کرد. این امکان به خصوص با فناوری‌های جدید بسیار گسترده شده است. به عنوان مثال فناوری نانو عرصه جدیدی را پیش روی صنعت رنگ گشوده و در مقایسه با سایر زمینه‌ها به راحتی هم قابل بهره‌برداری است.
یکی از نقاط ضعف مهم ما در حوزه تولیدی رنگ، ضعف قوانین مربوط به حفظ مالکیت معنوی و جا نیفتادین این قوانین در کشور است. در حال حاضر، با وجود زحمت زیادی که تولید یک محصول برای مبدعان و فناوران دارد، امکان لو رفتن فرمولاسیون رنگ‌ها، در کشور ما در مقایسه با دیگر کشورها، زیاد است.
برای مثال ممکن است یک فرد 10 سال در یک حوزه کار کند تا به محصول خاصی دست یابد. طبیعتا تولید محصولی که چنین زمانی را می‌برد دارای پیچیدگی‌ها و ابعاد مختلفی است و در عین حال ویژگی‌های خاصی را به محصول می‌بخشد. اما پس از این که یک پژوهشگر به این نقطه پایانی رسید، در صورتی که فرمولاسیون محصول در اختیار دیگران قرار بگیرد همه به راحتی می‌توانند با استفاده از آن فرمول، به تولید همان محصولی بپردازند که او 10 سال از عمر خود را صرف تولیدش کرده است.
بنابراین تقویت قوانین حفظ مالکیت‌های معنوی بسیار برای حوزه رنگ ضروری است تا محیط امنی برای پژوهشگران و فعالیت‌های آنها ایجاد کند. در حال حاضر شرایط به گونه‌ایست که یکی از مهمترین مؤلفه‌ها برای کسانی که در حوزه تولید و تحقیق در رشته رنگ کار می‌کنند، استفاده از افرادی در مجموعه پژوهشی و تولیدی است که قابل اعتماد باشند و موجب به هدر رفتن زحمات چندین ساله پژوهشگر نشوند.
یکی از نقاط ضعف مهم ما در حوزه تولیدی رنگ، ضعف قوانین مربوط به حفظ مالکیت معنوی و جا نیفتادین این قوانین در کشور است. در حال حاضر، با وجود زحمت زیادی که تولید یک محصول برای مبدعان و فناوران دارد، امکان لو رفتن فرمولاسیون رنگ‌ها، در کشور ما در مقایسه با دیگر کشورها، زیاد است.
به نظر شما بخش علمی و پژوهشی حوزه رنگ چه وضعیتی دارد؟
از نظر علمی وضعیت مشابه دیگر رشته‌هاست و شاید بتوان گفت به جهت میان‌رشته‌ای بودن، رشته رنگ جایگاه بهتری از وضعیت عمومی دانش کشور داشته باشد. اما به طور مشخص یکی از مسائلی که وجود دارد این است که تقریبا بخش آموزشی در مقاطع مختلف بیشتر بر رنگ به عنوان پوشش متمرکز است و متأسفانه جنبه‌های دیگر هنوز در ایران وجود ندارد.
به عنوان مثال به حوزه‌هایی مانند رنگ در لوازم آرایشی و بهداشتی، رنگ در منسوجات و مواردی از این دست در دوره‌های کارشناسی چندان پرداخته نشده و در این زمینه‌ها بحث‌هایی، صرفاً به صورت پراکنده، در ذیل رشته‌های دانشکده‌های نساجی، پلیمر، فیزیک و … انجام می‌شود. به عبارت دیگر در حوزه آموزش و دانشگاه لازم است انواع رنگ‌ها و حوزه کاربرد آنها بیشتر مورد توجه قرار گرفته و مباحث موجود به صورت منسجم و جامع در مقاطع مختلف ارائه شود.
علاوه بر این‌ها دو حوزه دیگری که ما در زمینه آنها با کاستی‌هایی مواجه هستیم، یکی فیزیک رنگ و دیگری مهندسی رنگ است. فیزیک رنگ چیزی است که ما یکی از کاربردهای آن را در گوشی‌های موبایل یا صفحه نمایش‌های الکترونیک می‌بینیم. امروزه کشورهای پیشرو از مهندسی رنگ بهره‌های بسیاری می‌برند اما ما کمتر به این حوزه توجه می‌کنیم. در حال حاضر مؤسسه پژوهشی علوم و فناوری رنگ و پوشش این سه حوزه را تجمیع کرده و در همه این زمینه‌ها فعالیت می‌کند.
به طور مشخص یکی از مسائلی که وجود دارد این است که تقریبا بخش آموزشی در مقاطع مختلف بیشتر بر رنگ به عنوان پوشش متمرکز است و متأسفانه جنبه‌های دیگر هنوز در ایران وجود ندارد.
در حال حاضر دانشگاه‌ها و مراکز علمی ما در زمینه رنگ چه رتبه‌ای دارند؟ آیا پیشنهاد خاصی برای ارتقای دانش رنگ در کشور دارید؟
طبق برخی رتبه‌بندی‌های جهانی، مؤسسه پژوهشی علوم و فناوری رنگ و پوشش رتبه سوم را در مراکز علمی کشور، رتبه پنجم را در منطقه خاورمیانه و رتبه حدود 630 را در سطح جهان و در میان کل دانشگاه‌ها و مراکز علمی دنیا دارد.
خوشبختانه در حال حاضر فعالیت‌های علمی و گسترده‌ای، چه در سطح خارجی و چه در سطح داخلی، در حال انجام شدن است. اما برقراری روابط بیشتر با کشورهای دیگر، در زمینه‌های مختلف علمی و به طور خاص رشته مهندسی رنگ، می‌تواند در توسعه و گسترش این رشته در داخل کارساز و راهگشا باشد.
آیا شما فاصله قابل توجه و معناداری میان بخش علمی و دانشگاهی و بخش فناورانه و صنعتی حوزه رنگ در کشور می‌بینید؟
بله، فاصله معناداری وجود دارد. در بخش صنعت بیشتر دانش‌ها منتقل شده از خارج و وارداتی است. به عبارت دیگر تا پیش از این کمتر اتفاق افتاده که یک تکنولوژی در حوزه رنگ به صورت زایشی و دانش‌بنیان در داخل کشور توسعه یافته باشد. با این که حرکت توسعه دانش‌بنیان شکل گرفته اما هنوز فاصله میان دانشگاه و صنعت وجود دارد. امیدواریم که با رویکردی که الان در کشور ایجاد شده و حمایت از واحدهای تولیدی داخلی، ایجاد دانش در کشور اتفاق بیفتد و این فاصله در آینده کمتر بشود.
برقراری روابط بیشتر با کشورهای دیگر، در زمینه‌های مختلف علمی و به طور خاص رشته مهندسی رنگ، می‌تواند در توسعه و گسترش این رشته در داخل کارساز و راهگشا باشد.
آینده رشته رنگ را چگونه می‌بینید؟
با توجه به این که رشته رنگ رشته‌ای با کاربرد گسترده و اثرگذاری زیاد است و رابطه تنگاتنگی با زیست بشر دارد، من فکر می‌کنم این رشته همچنان در فضای علم و تکنولوژی آینده از جایگاهی ویژه و قابل توجه برخوردار خواهد بود. به نظرم رشته رنگ سیر رو به رشدی خواهد داشت و فعالیت در این حوزه به نظر می‌آید که آینده روشنی داشته باشد.
لطفا اشاره‌ای هم به مهمترین آثار و فعالیت‌های علمی خود داشته باشید.
من به عنوان عضو هیئت علمی فعالیت‌هایم عموما در قالب انتشارات علمی است. من تا کنون حدود 180 مقاله در نشریات معتبر داخلی و بین‌المللی منتشر کرده‌ام که از این تعداد حدود 60 مقاله ISI بوده است. همچنین حدود 60 طرح پژوهشی را تاکنون اجرا کرده و 16 ثبت اختراع داشته‌ام که همه در حوزه رنگ بوده است. همچنین تا کنون دو کتاب با عناوین «پوشش‌های خودرویی» و «عیوب رنگ» را تألیف کرده و به انتشار رسانده‌ام.
برنامه کاری آینده‌تان چیست؟
در حال حاضر با توجه به نیاز کشور بسیار بر اقتصاد دانش‌بنیان تأکید می‌شود. به نظر ما یکی از اصلی‌ترین جاهایی که به اقتصاد دانش‌بنیان شکل می‌دهد مراکز علمی و پژوهشی است. من هم به عنوان یکی از اعضای هیئت علمی یک واحد پژوهشی دارم فعالیت‌هایم را بر حوزه فناوری متمرکز می‌کنم. این جهت‌گیری من و بسیاری از همکاران من است تا از طریق فعالیت‌هایی که منتج به فناوری و محصول دانش‌بنیان شود بتوانیم در برآورده شدن نیازهای کشور نقش‌آفرینی کنیم.
تا پیش از این کمتر اتفاق افتاده که یک تکنولوژی در حوزه رنگ به صورت زایشی و دانش‌بنیان در داخل کشور توسعه یافته باشد. با این که حرکت توسعه دانش‌بنیان شکل گرفته اما هنوز فاصله میان دانشگاه و صنعت وجود دارد.
به نظر شما چرا ما در کشورمان حضور رنگ را کمتر می‌بینیم؟ به عنوان مثال حتی خودروها در کشور ما از تنوع رنگی چندانی برخوردار نیستند. شما علت این پدیده را چه می‌دانید؟
البته این موضوع نسبت به دهه‌های قبل که اکثرا ترجیح می‌دادند از رنگ‌های خنثی استفاده کنند بهتر شده و دارد روند رو به رشدی را طی می‌کند. اما همچنان حضور رنگ با نرخی که باید داشته باشد وجود ندارد.
آنچه در دنیا متداول است این است که خودروسازان بزرگ هر ساله نظرسنجی‌ها و ارزیابی‌هایی انجام می‌دهند تا سلیقه افراد و مشتریان خود را بسنجند. با این نظرسنجی‌ها که نتایج آن منتشر هم می‌شود مشخص می‌شود تا چه اندازه به چه رنگی تمایل وجود دارد. من نمی‌دانم خودروسازان ایرانی چنین اقدامی می‌کنند یا نه اما آنچه مشخص است این است که نتایج بررسی‌هایی که در یک کشور انجام می‌شود لزوما مشابه با نتایج در کشورهای دیگر نیست و سلایق در اروپا با ژاپن یا آمریکا ممکن است خیلی متفاوت باشد. مثلا رنگی که در اروپا رتبه یک را دارد ممکن است در ژاپن رتبه پنج را داشته باشد. آنها بر همین اساس برنامه تولید انبوه خود را تنظیم می‌کنند.
در دنیا عموما جاده‌ها بسیار رنگارنگ هستند اما در کشور ما این گونه نیست و مردم عموما رنگ سفید را برای خودروی‌شان انتخاب می‌کنند. شاید دغدغه‌ای که در کشور ما وجود دارد این باشد که افراد در صورت تصادف، متحمل هزینه کمتری برای تعمیرات بشوند یا اگر خواستند ماشین‌شان را بفروشند راحت‌تر خریدار برای آن پیدا کنند. بنابراین مردم ما کمتر به خوشایند بودن رنگ خودروشان، به عنوان یک خواسته درونی که می‌تواند لذتی برای آنها به همراه داشته باشد، فکر می‌کنند.
به هر حال یکی از موضوعاتی که درباره رنگ مطرح است ویژگی‌های روانشناختی آن و اثری است که می‌تواند بر افراد بگذارد. رنگ می‌تواند یکی از پارامترهای تنظیم رفتارهای اجتماعی باشد و شما با تغییر رنگ یک محیط می‌توانید آستانه عصبانیت افراد را کاهش یا افزایش بدهید. این موضوعی است که واقعا جای کار علمی دارد و چنین پژوهش علمی‌ای برای شکل دادن به یک جامعه آرام و پایدار که افراد از بودن در آن لذت ببرند، لازم است.
بد نیست در اینجا به این نکته هم اشاره کنم که یکی از همکاران ما در پژوهشی که راجع به واژه‌های مرتبط با رنگ در قرآن انجام داده بود، در پژوهش خود ذکر کرده بود که خداوند در قرآن رنگ را به عنوان یکی از نشانه‌های خود بیان کرده است.
رنگ می‌تواند یکی از پارامترهای تنظیم رفتارهای اجتماعی باشد و شما با تغییر رنگ یک محیط می‌توانید آستانه عصبانیت افراد را کاهش یا افزایش بدهید. این موضوعی است که واقعا جای کار علمی دارد.
احیانا در مؤسسه پژوهشی علوم و فناوری رنگ و پوشش اقدامی برای مطالعات میان‌رشته‌ای رنگ و روانشناسی و یا رنگ جامعه‌شناسی انجام شده است؟
این موضوع جزو حوزه‌های کاری این مؤسسه قرار دارد اما با توجه به این که فعالیت‌ها بر اساس تقاضا صورت می‌گیرد تا کنون تقاضایی برای این موضوع نبوده تا اعضای هیئت علمی یا پژوهشگران دیگر در یک پروژه به این موضوع بپردازند. طبیعتا اگر شهرداری یا اداره زندان‌ها یا جاهای دیگری که ارتباطی با این موضوع دارند از ما بخواهند که در این زمینه پژوهشی انجام دهیم، می‌توان کار علمی جدی در این زمینه انجام داد.
شاید انجام چنین مطالعه‌ای رأسا از سوی این مؤسسه و نتایجی که از آن حاصل می‌شود بتواند موجب افزایش و تقویت تقاضا شود. در پایان اگر نکته‌ای خطاب به همکاران‌تان یا مدیران علمی کشور دارید بفرمایید.
من فکر می‌کنم که هر ایرانی وظیفه دارد دین خود را به کشورش ادا کند. در این میان کسانی که وارد بخش‌های علمی شده‌اند لازم است فعالیت‌های خود را بر مواردی متمرکز کنند که نیازها و خواسته‌های جامعه را پاسخ دهد و از این طریق به موجودیت اثربخش خود نمود بدهند. هر چند این اثربخشی کوچک به نظر بیاید اما قطعا اگر هر کسی در جایگاه خود این جهت‌گیری را داشته باشد، مجموع تأثیرات پدید آمده می‌تواند یک حرکت خوب و رو به جلو را در کشور ایجاد کند.
همچنین، و در همین راستا، به نظر من کمک به رشد رشته رنگ در کشور می‌تواند در جامعه و پیشرفت کشور اثربخش باشد و امیدوارم مدیران این موضوع را مد نظر قرار دهند.
گفتگو: سید مهدی موسوی
No tags for this post.
