حفاران غیر مجاز، سوداگران هویت و فرهنگ

کشور باستانی ایران با تکیه بر یکی از کهن ترین تمدن های جهان، دارای گنجینه ای بی نظیر و ارزشمند از آثار تاریخی و باستانی در اشکال مختلف است. این آثار طیف وسیعی از یادگارهای نیاکان ما را در بر می گیرند که به شکل محوطه ای باستانی، شهرهای تاریخی، مجموعه های تاریخی ، بنا و عمارات باستانی یا اشیا و آثار منقول در گوشه و کنار این سرزمین پراکنده شده اند.

در سراسر دنیا و در تمامی مطالعات علمی، هیچ اثر و نشانه ای از نقشه های خیالی گنج وجود نداشته و باستان شناسان بر مبنای پژوهش و مطالعات علمی نسبت به تعیین موقعیت سایت های حفاری اقدام می کنند. بحث نقشه های گنج بیشتر زائیده ذهن خیالپرداز مردم در پی دیدن فیلم های تخیلی مانند ایندیانا جونز و مجموعه مومیائی و … است و در دنیای واقعی چنین موضوعی شایع نیست.

باید در نظر داشت که پیشینه سکونت و تمدن در ایران به حدود 10 هزار سال و دوره نوسنگی و شکل گیری نخستین سکونتگاه ها در این کشور باز می گردد. این روند تمدن و سکونت که همراه با عمران و سازندگی بوده به طور مداوم و تا روزگار فعلی امتداد یافته است و این موضوع خود یکی از مشکلات بسیار شیرین پیش روی باستان شناسان است که در محوطه های تاریخی گاه با ده ها لایه استقراری مختلف رو به رو می شوند.

باستان شناسان، گنج یاب نیستند!

در این میان اما پدیده ای بسیار شوم و رذیلانه وجود دارد که از آن به عنوان قاچاق آثار تاریخی و به زبان عوام، گنج یابی یاد می شود. به عنوان یک باستان شناس بارها شاهد سوالاتی از این دست بودم که درباره چند و چون  پیدا کردن گنج و دفینه های خیالی مرا مخاطب قرار می داد. موضوعی که بسیاری از همکارانم نیز در طول زندگی حرفه ای خود با آن رو به رو بوده اند. در وهله نخست باید اذعان داشت که صرف مطرح کردن این سوال با یک باستان شناس، توهین به وی و هویت حرفه ای او است. زیرا باستان شناسان خود را نگهبانان و حافظان تاریخ و تمدن دانسته و مطرح کردن این سوال مانند پیشنهاد مشارکت در دزدی به یک پلیس وظیفه شناس است. البته در هر صنف و شغلی، افراد نالایق و ناشایست وجود دارند اما بدون تردید اکثریت باستان شناسان با عشق به تمدن و فرهنگ کشور خود و البته فرهنگ و تمدن جهانی، تلاش بر حفظ و نگهداری این آثار دارند.

موضوعی به نام نقشه گنج یا نسخه از نظر علمی مورد تائید نیست

موضوع دیگری که در بین توده عوام بسیار رایج بوده و به قدری تکرار شده است که در اذهان عمومی به عنوان یک اصل درآمده، بحث نسخه و نقشه گنج و موهوماتی از این دست است. در سراسر دنیا و در تمامی مطالعات علمی، هیچ اثر و نشانه ای از نقشه های خیالی گنج وجود نداشته و باستان شناسان بر مبنای پژوهش و مطالعات علمی نسبت به تعیین موقعیت سایت های حفاری اقدام می کنند. بحث نقشه های گنج بیشتر زائیده ذهن خیالپرداز مردم در پی دیدن فیلم های تخیلی مانند ایندیانا جونز و مجموعه مومیائی و … است و در دنیای واقعی چنین موضوعی شایع نیست. البته در این میان هستند افراد سودجوئی که با جعل آثار و تهیه نقشه های جعلی، آن را با قیمت های گزافی به افراد ساده لوح و کسانی که قصد ثروتمند شدن از طریق گنج یابی هستند می فروشد. در بیشتر موارد وی در محل فرضی اشاره شده در نقشه، تعدادی اثر جعلی و بی ارزش دفن کرده و چندین نقشه از آن تهیه و هر یک را با قیمت هایی گزاف به افراد ساده لوح می فروشد و در نهایت، نفر اول به این اثار تقلبی رسیده و در نهایت چرخه بازی برای وی تا هنگام کشف تقلبی بودن آثار ادامه دارد و افراد دیگر نیز به محلی می رسند که قبلا حفاری و گنج خیالی ربوده شده است. داستانی که قطعا بسیاری از شما از اطرافیان خود شنیده اید. البته باید در نظر داشت که در کشور ایران آثار  تاریخی فراوانی وجود داشته و احتمال کشف این آثار توسط هر فردی و حتی در قالب پروژه های عمرانی و ساختمانی نیز وجود دارد اما بحث نقشه گنج، تنها سرابی برای فریفتن افراد ساده لوح است.

انگشت شمار بودن آثار ساخته شده از فلزات قیمتی

به خاطر داشته باشید که در زمان گذشته میزان فلزات قیمتی و سنگ های گران بها بسیار محدودتر از امروز بوده و تنها افراد معدودی دارای این نوع از ثروت بودند و اصولا کسی با این شرایط مگر در شرایط اضطراری که خطری بسیار جدی وی را تهدید می کرده، حاضر به دفن کردن سرمایه خود نبوده است. در این میان به یاد داشته باشید که معنی سرمایه تا همین دوران معاصر، محدود به ملک و مزرعه و دام و باغ بوده و کمتر به شکل فلزات قیمتی دیده می شد. شما می توانید در هر جای دنیا سری به موزه ها بزنید و یا گزارش های حفاری در سایت های تاریخی را بخوانید. بدون اغراق کمتر از 1 درصد آثار موجود در موزه های جهان از طلا و فلزات قیمتی ساخته شده اند.

تفاوت در تفسیر واژه گنج

معنی گنج در ذهن باستان شناسان با آن چه در اذهان مردم عادی وجود دارد، کاملا متفاوت است. مجددا تاکید می کنیم؛ کشف صندوق هایی مملو از طلا و جواهرات تنها منحصر به فیلم های فانتزی و کارتون هایی مثل علی بابا و چهل دزد بغداد بوده و در عالم واقعیت شاید گزارش کشف چنین مواردی به تعداد انگشتان دست هم نرسد. در نظر باستان شناسان اما ارزش اشیا و آثار تاریخی بر اساس اطلاعات و اهمیت فرهنگی آن ها بوده و ممکن است یک سفال نقشدار شکسته، یک کتیبه سنگی یا آثاری مشابه که نشان دهنده یک پیشرفت علمی یا فرهنگی است، گنج واقعی محسوب شود. از سوی دیگر باستان شناسی را می توان با جراحی مقایسه کرد که به جای بدن انسان این عمل روی لایه های زمین انجام شده و تضمین کننده تداوم زندگی روح و فرهنگ یک ملت است. افراد سودجو و قاچاقچیان آثار تاریخی نیز مانند کسانی هستند که بی مهابا پیکره کم رمق این فرهنگ و تمدن را شکافته و بخش هایی از آن را برای همیشه نابود می کنند.

در اینجا به طور مختصر به آسیب شناسی این فعالیت های مخرب پرداخته و دلایل وضع سختگیرانه قوانین بر علیه این افراد را بررسی می کنیم:

1. حفاران غیر مجاز به آثار تاریخی آسیب می رسانند: در بسیاری از مواقع حفاران غیر مجاز با تفکرات کاملا اشتباه در داخل ابنیه و آثار تاریخی در جستجوی گنج هستند و کلنگ آن ها پیکره محراب یا کالبد نیمه ویرانه دیواره های یک کاروانسرا را فرو می ریزد. آسیبی که می تواند منجر به نابودی بخشی از هویت بنا و یا بخشی از فرهنگ یک ملت شود.
2. قاچاقچیان به اشیا باستانی آسیب وارد می کنند: تقریبا در تمامی موارد تلاش گنج یابان با شکست رو به رو می شود اما از آنجائی که آن ها برای انجام نیت پلید خود به محوطه های تاریخی مراجعه می کنند احتمال کشف آثار تاریخی که از نظر آن ها بی ارزش بوده ولی در حقیقت حاوی ارزش های فرهنگی هستند، وجود دارد که عموما توسط این افراد نابود می شود. از سوی دیگر نحوه برخورد با اثار تاریخی که برای سده های متمادی زیر خاک بوده و با شرایط تطبیق یافته اند بسیار مهم بوده و تنها یک باستان شناس حرفه قادر به حفظ و نگهداری آن ها است. در شرایط عادی حتی در صورت پیدا کردن آثار تاریخی سالم به شکل ظروف سفالی و … از زیر خاک؛ این آثار طی چند دقیقه تا چند ساعت دچار شوک (رطوبتی، حرارتی و …) شده و خود به خود خرد می شوند. موضوعی که از سوی عوام به عنوان طلسم و …. از آن یاد می شود.
3. تشویش لایه ها: یکی از مهمترین وظایف باستان شناسان، تعیین سن آثار باستانی است که برای انجام این مهم از روش های گوناگون استفاده می کنند. یکی از رایج ترین روش ها در این زمینه لایه نگاری است که بر اساس آن می توان قدمت نسبی هر لایه را تخمین زد اما فعالیت گنج یابان سبب تشویش و در هم آمیخته شدن لایه ها شده و امکان این نوع تاریخ گذاری را از بین می برد.
4. بی هویت بودن اشیای قاچاق: هدف اصلی قاچاقچیان از حفاری، کسب سود مادی است و طبیعتا در صورت کشف یک اثر تاریخی آن را به فروش می رسانند. حال این شی هر چقدر هم ارزشمند باشد با از بین رفتن هویت، تاریخچه و قدمت آن، مانند یک انسان بی حافظه شده که مشخص نیست از کجا آمده و چه هویتی دارد. در صورتی که آثار کشف شده در حفاری های علمی دارای شناسنامه دقیق حامل تاریخ نگاری، شرح لایه کشف شده و توضیحات مرتبط به سایت بوده و عموما انتصاب آن به یک دوره و حتی شخص تاریخی قطعی است.

در مجموع وظیفه هر شهروند مسئول است که با پدیده شوم قاچاق آثار تاریخی مبارزه کرده و نقش خود را در حفظ فرهنگ و تمدن سرزمین خود ایفا کند. برخی از دیگر مواردی که ماحصل فعالیت حفاران غیر مجاز است؛ تخریب سایت های باستانی حفاری نشده ، رونق یافتن آثار جعلی، نابودی فرهنگ و هنر یک کشور و از همه مهمتر عدم انجام عملیات مرمت صحیح روی معدود آثار واقعی کشف شده است. به راستی اکنون وقت آن رسیده است که نسبت به دارائی های فرهنگی خود هشیار تر بوده و در حفظ و حراست از فرهنگ نیاکان و میراث فرزندانمان کوشا تر باشیم.

 

دکتر احسان محمدحسینی – باستان شناس

 

No tags for this post.