کارگاه «هوش مصنوعی و تولید محتوا در موزه‌ها» در موزه ملی علوم و فناوری ایران برگزار شد
به گزارش خبرگزاری سینا، در این کارگاه دو روزه که در دو بخش تئوری (سخنرانی) و عملی برگزار شد، میرسیداحمد محیط طباطبایی، رئیس ایکوم ایران، بهرنگ عقیلی‌نسب، همبنیانگذار شرکت پستکس؛ زهرا فرمانی، نویسنده و عضو شورای کتاب کودک؛ بختیار محمودپور، عضو هیئت علمی موزه ملی علوم و فناوری ایران و مسعود کاویانی، دانشمند ارشد داده در فیلیمو/آپارات به عنوان سخنرانان این کارگاه در بخش تئوری بودند.
بختیار محمودپور، عضو هیئت علمی موزه ملی علوم و فناوری ایران در بخشی از سخنان خود در رابطه با نقش حافظه و فراموشی در طراحی تجربه‌های یادگیری گفت: یافته‌های جدید روانشناسی در مورد حافظه نشان می‌دهد که بسیاری از اطلاعات تازه، اگر به‌درستی رمزگذاری و تثبیت نشوند، به‌سرعت فراموش می‌شوند. این واقعیت در طراحی تجربه‌های آموزشی، به‌ویژه در فضاهای غیررسمی مانند موزه‌ها، اهمیت زیادی دارد.
حافظه انسان محدود است و اطلاعاتی بیشتر در ذهن می‌مانند که با دانسته‌های قبلی پیوند داشته باشند، بار احساسی داشته باشند، یا در معرض تکرار و بازیابی قرار گیرند. در موزه‌ها معمولاً حجم زیادی از داده‌ها به شکل نوشتار، تصویر یا نمایشگر ارائه می‌شود؛ اما بدون ایجاد معنا، ارتباط و درگیری ذهنی و خلق خاطره، این اطلاعات ماندگار نمی‌مانند. خلق خاطره در آموزش مفاهیمی مانند تغییرات اقلیمی، که هم علمی، هم احساسی و چالش‌برانگیز هستند، اهمیت بیشتری دارد. طراحی تجربه‌هایی که یادآوری فعال، رمزگذاری چندحسی و تکرار را در نظر می‌گیرند، می‌تواند به تقویت یادگیری کمک کند. ایستگاه‌هایی که مخاطب را به یادآوری، تعامل یا ارتباط با زندگی روزمره وامی‌دارند، اثربخشی بیشتری دارند. به‌جای انتقال انبوهی از داده، بهتر است بر خلق خاطره‌ها و تجربه‌هایی تمرکز کنیم که یادگیری را به تجربه‌ای معنادار، ماندگار و قابل بازیابی تبدیل کنند.
زهرا فرمانی، نویسنده و عضو شورای کتاب کودک در سخنرانی خود درباره خلاقیت از مسیر خاطره و تجربه زیسته چنین گفت: در مورد خلاقیت، معتقدم موزه‌ها، به ویژه موزه‌های علوم و هنر، نقش بسیار مهمی دارند. من از تجربه‌ام در «موزه مجازی هنر کودک» می‌گویم؛ جایی که کودکان از تولد تا ۱۸ سالگی می‌توانند آثارشان را ثبت و نمایش دهند، بدون قضاوت، بدون رقابت، و با فرصتی برای کشف و یادگیری. یکی از نکات کلیدی این است که خلاقیت کودکان کاملاً بازی‌محور، خودجوش و بدون محدودیت است، در حالی که خلاقیت بزرگسالان هدفمند، نظام‌مند و معمولا نتیجه‌گراست. هر دو گروه به فضای آزاد و بدون قضاوت نیاز دارند تا بتوانند تخیل و دانش را تلفیق کنند و خلق کنند. محیط غنی و انعطاف‌پذیر، ابزارهای متنوع و فضای امن بدون قضاوت، ضروری است تا کودکان و بزرگسالان بتوانند خلاقیت‌شان را شکوفا کنند. این نکات برای والدین، مربیان و موزه‌داران بسیار کاربردی است.
میرسیداحمد محیط طباطبایی، رئیس ایکوم ایران نیز در رابطه با نقش موزه‌ها در آموزش و فرهنگ‌سازی نسل آینده سخنان خود را چنین آغاز کرد: ما زندگی می‌کنیم تا بتوانیم آینده‌ای بهتر برای فرزندان‌مان بسازیم، دنیایی که آنها در آن رشد کنند و فرصت‌های بیشتری داشته باشند. موزه‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی و آموزشی، نقش بسیار کلیدی در این مسیر دارند. اما این نقش به معنای محدود شدن موزه‌ها به یک نوع مخاطب خاص نیست؛ یعنی موزه پزشکی فقط برای پزشکان و موزه علمی فقط برای دانش‌آموختگان علوم نیست. هر موزه‌ای باید توانایی ارائه مطالب و تجربیات خود را به همه گروه‌های سنی، از خردسالان تا بزرگسالان، داشته باشد. این به معنی طراحی برنامه‌ها و روایت‌هایی است که با سطح دانش و نیازهای هر گروه تطابق داشته باشد و باعث شود هر فردی بتواند از موزه تجربه‌ای خاص و مفید کسب کند.
تنوع روش‌ها و برنامه‌های موزه‌ای موزه‌ها
نباید فقط یک روش معرفی داشته باشند؛ هر موزه باید انعطاف‌پذیر باشد و برنامه‌های متفاوت و متناسب با مخاطبان مختلف ارائه دهد. مثلاً برای کودکان خردسال، روش‌ها باید بازی‌محور و جذاب باشد، برای نوجوانان می‌تواند تعاملی‌تر و بر اساس پرسش و پاسخ باشد، و برای بزرگسالان عمیق‌تر و تحلیلی‌تر.
موزه و آموزش رسمی
یکی از مشکلات اساسی این است که آموزش و پرورش، به عنوان بزرگ‌ترین نهاد آموزشی کشور، هنوز موزه‌ها را به عنوان بخشی از آموزش رسمی نمی‌شناسد. موزه‌ها بیشتر به عنوان مکان‌هایی برای گذران اوقات فراغت دیده می‌شوند تا فضاهایی برای آموزش مؤثر. این دیدگاه باید تغییر کند. موزه‌ها باید با سازمان‌هایی مثل سازمان امور دانش‌آموزی هماهنگ شوند تا برنامه‌های موزه‌ای به صورت رسمی در برنامه‌های درسی و آموزشی وارد شود و تبدیل به بخشی از آموزش رسمی و جدی شود. نقش دانش بومی و فناوری در آموزش موزه‌ای آموزش موزه‌ای باید بر اساس دانش بومی و دانش روز و فناوری‌های نوین طراحی شود.
موزه‌ها باید با حفظ و آموزش دانش تاریخی و فرهنگی، ابزارها و دانش لازم برای مواجهه با چالش‌های آینده، مثل تغییرات اقلیمی، فناوری‌های نوین و مسائل اجتماعی، را به جامعه منتقل کنند. در نهایت، موزه‌ها باید تبدیل به مراکزی شوند که در آن آموزش، فرهنگ‌سازی، خلاقیت و مشارکت اجتماعی همزمان اتفاق می‌افتد و از این طریق جامعه‌ای پویا و مقاوم برای آینده می‌سازند.
مسعود کاویانی، دانشمند ارشد داده در فیلیمو/آپارات نیز درباره کاربرد هوش مصنوعی و مدل‌های زبانی حجیم (LLM) در تحلیل داده‌های چندرسانه‌ای بیان داشت: هوش مصنوعی و به‌ویژه مدل‌های زبانی حجیم (Large Language Models) امروزه در تحلیل و فهم داده‌های متنی، تصویری و ویدیویی نقش بسیار مهمی دارند. این مدل‌ها با تبدیل داده‌ها به کدهای چند مؤلفه‌ای (امبدینگ) و بهره‌گیری از مکانیزم‌های پیشرفته‌ای مثل اتنشن، قادرند کانسپت‌ها و روابط پیچیده را در قالب‌های مختلف درک و تحلیل کنند. یکی از کاربردهای عملی این فناوری، تشخیص خودکار آثار هنری تقلبی است که با آموزش مدل‌ها روی تصاویر آثار واقعی و تقلبی، می‌توانند تفاوت‌ها را با دقت بالا شناسایی کنند.
همچنین در حوزه ویدیو، الگوریتم‌های مولتی‌مودال به طور خودکار محتوای خشونت‌آمیز را شناسایی کرده و به کاهش نیاز به نیروی انسانی کمک می‌کنند. مثال دیگر، استفاده از این مدل‌ها در پلتفرم‌های ویدیویی مانند آپارات است که با درک بهتر محتوا، به کاربران پیشنهادهای مرتبط‌تر و هوشمندانه‌تر ارائه می‌شود. این فناوری در حال تحول سریع است و بهبود مستمر دقت و قابلیت‌هایش، آن را به ابزاری کلیدی در تحلیل داده‌های چندرسانه‌ای تبدیل کرده است.
بهرنگ عقیلی‌نسب، همبنیانگذار شرکت پستکس هوش مصنوعی و تحول در مدیریت کسب‌وکارها سخنانش را چنین آغاز کرد: هوش مصنوعی به‌سرعت در حال تغییر روش‌های مدیریت سازمان‌ها و کسب‌وکارهاست. امروزه ترکیب هوش انسانی با توانمندی‌های هوش مصنوعی به مدیران این امکان را می‌دهد که تصمیم‌های دقیق‌تر، سریع‌تر و با انرژی بیشتر بگیرند. هوش مصنوعی می‌تواند حجم عظیمی از داده‌ها را تحلیل کند، روندهای بازار را پیش‌بینی و فرآیندهای پیچیده سازمانی را بهینه کند. این فناوری، به‌عنوان یک همبنیانگذار دیجیتال، نقش مهمی در رشد و توسعه کسب‌وکارها ایفا می‌کند و به شرکت‌ها کمک می‌کند با بهره‌وری بالاتر و هزینه کمتر، وارد بازارهای جدید شوند.
همچنین هوش مصنوعی با اتوماسیون وظایف تکراری، فرصت بیشتری برای تمرکز بر نوآوری و استراتژی‌های کلان فراهم می‌کند. با پیشرفت فناوری‌های ابری و هوش مصنوعی، کسب‌وکارها توانسته‌اند عملکرد خود را به طور چشمگیری بهبود دهند و چابکی لازم برای رقابت در دنیای دیجیتال را به دست آورند.
در پایان سخنرانی‌های روز اول از سخنرانان این کارگاه به رسم یادبود با اهدای لوح سپاس و جوایزی تقدیر شد.
برگزاری کارگاه عملی در گروه‌بندی‌های مختلف
در بخش اول کارگاه، گروه‌ها بدون استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی، ایده‌پردازی خود را انجام دادند. در ادامه، و در روز دوم کارگاه، همین روند با بهره‌گیری از ابزارهای هوش مصنوعی تکرار شد تا امکان مقایسه عملکرد و خروجی‌ها فراهم شود.
در بخش نهایی کارگاه، منتورها با طرح پرسش‌هایی متنوع و بررسی چندجانبه، ایده‌ها را ارزیابی کردند. در نهایت، خروجی نهایی هر گروه در قالب یک دستورالعمل کاربردی برای استفاده از هوش مصنوعی در تولید محتوای موزه‌ای تدوین و به موزه علوم و فناوری ارائه شد.
روح‌الله محمدی، معاون پژوهش و فناوری موزه ملی علوم و فناوری ایران و دبیر علمی کارگاه اظهار داشت: هدف نهایی این کارگاه تدوین سند کاربردی برای استفاده مؤثر و اخلاق‌مدار از هوش مصنوعی در تولید محتوای موزه ملی علوم و فناوری است با توجه به رشد سریع فناوری‌هایی چون هوش مصنوعی، پرسش اصلی این است که چگونه می‌توان از این ابزارها در محیط‌هایی مثل موزه‌ها به‌درستی و اثربخش استفاده کرد. این کارگاه با هدف بررسی امکان‌ها و چالش‌های بهره‌گیری از هوش مصنوعی در تولید محتوای موزه‌ای طراحی شده و در دو بخش نظری و عملی برگزار شد. در بخش نظری، تلاش شد تا شرکت‌کنندگان با پیش‌زمینه‌های مختلف، در حوزه موزه، آموزش یا فناوری، به درکی مشترک و عمیق‌تر از موضوع برسند.
وی افزود: برای دستیابی به درک دقیق‌تری از نقش هوش مصنوعی در تولید محتوای موزه‌ای، طراحی بخش عملی کارگاه به‌گونه‌ای انجام شد که مشارکت‌کنندگان بتوانند در یک فرایند مقایسه‌محور، اثربخشی این فناوری را تجربه کنند. در گام نخست، شرکت‌کنندگان به‌صورت هدفمند و متنوع گروه‌بندی شدند؛ به‌گونه‌ای که در هر گروه ترکیبی از افراد متخصص و غیرمتخصص حضور داشته باشند. در فاز اول فعالیت عملی، از گروه‌ها خواسته شد بدون استفاده از ابزارهای هوش مصنوعی، ایده‌پردازی کرده و محتوایی آموزشی برای مخاطب عمومی طراحی کنند. سپس در فاز دوم، همین فرایند با کمک هوش مصنوعی تکرار شد. در پایان، خروجی‌های تولیدشده از هر دو مرحله از منظر خلاقیت، تنوع، زیبایی بصری، هزینه، زمان‌بری و میزان فهم‌پذیری برای مخاطب، توسط منتورها و تسهیل‌گران بررسی و ارزیابی شد.
معاون پژوهش و فناوری موزه ملی علوم و فناوری ایران خاطرنشان کرد: هدف نهایی این کارگاه، تدوین یک دستورالعمل کاربردی برای استفاده مؤثر و اخلاق‌مدار از هوش مصنوعی در تولید محتوای موزه‌ای بود؛ سندی که در پایان به‌عنوان یکی از محصولات این رویداد، به موزه ملی علوم و فناوری ارائه خواهد شد.
