چرا صنایع فرهنگی و خلاق برای دولت‌ها جذابیت دارند؟
شبنم لشگری: توسعه اقتصادی به‌طور سنتی بر دستاوردهای مادی تمرکز داشت، اما به‌تدریج به مفاهیم انسان‌محور تغییر یافت که به جنبه‌هایی چون سلامت، سواد و دسترسی به آموزش توجه بیشتری دارد. این تغییر با گزارش‌های توسعه انسانی برنامه توسعه ملل متحد، که در سال 1991 توسط «آمارتیا سن» اقتصاددان منتشر شد، تسریع شد.
این گزارش، توسعه را به عنوان «گسترش قابلیت‌های انسانی» توصیف کرد. در سال 1995، کمیسیون جهانی فرهنگ و توسعه به نقش فرهنگ در سیاست‌های توسعه تأکید کرد و پیشنهاد کرد که «فرهنگ» در مرکز این پارادایم قرار گیرد. یونسکو نیز در گزارش‌های خود به اهمیت صنایع فرهنگی و خلاق اشاره کرد و نشان داد که این صنایع می‌توانند به تولید سرمایه‌های فرهنگی و اقتصادی کمک کنند. این صنایع به‌عنوان یکی از نیروهای محرک توسعه اقتصادی شناخته شده‌اند و می‌توانند با پارادایم توسعه پایدار همخوانی داشته باشند.
مفهوم توسعه پایدار به توسعه‌ای اشاره دارد که نیازهای حال حاضر را بدون وجه‌المصالحه قرار دادن توانایی نسل‌های آینده برای برآوردن نیازهای خود تأمین می‌کند. بنابراین می‌توان گفت با تغییر رویکرد توسعه، از الگوی سنتی به مدرن، عناصر پایداری و فرهنگ به عنوان محورهای اساسی توسعه مطرح شدند. در این راستا، درک عمومی نسبت به اهمیت مسائل فرهنگی و صنایع خلاق در چارچوب توسعه پایدار جهانی ارتقا یافت و نهادهای بین‌المللی ابتکارات گوناگونی را در این عرصه به اجرا گذاشتند. سازمان ملل متحد بر اهمیت اقتصاد خلاق تأکید کرد،
زیرا این حوزه در تحقق اهداف متعددی از جمله کاهش فقر، تساوی جنسیتی، رشد اقتصادی، اشتغال، ترویج نوآوری، ایجاد جوامع مسالمت‌آمیز و فراگیر و تقویت همکاری‌های جهانی برای نیل به اهداف توسعه پایدار نقش به‌سزایی دارد. این نوشتار به بررسی تأثیر صنایع فرهنگی و خلاق بر توسعه پایدار از سه منظر اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی و زیست‌محیطی می‌پردازد. علاوه بر این، سیاست‌ها و برنامه‌های چند کشور از این منظر، مورد تحلیل قرار گرفته‌اند.
تأثیر اقتصادی صنایع فرهنگی و خلاق
اقتصاد خلاق به عنوان بخش نوظهور و پویا در اقتصاد جهانی، نقش مهمی در توسعه اقتصادی و اجتماعی ایفا می‌کند. این صنایع به‌طور چشمگیری در تولید ناخالص داخلی، ایجاد اشتغال و کاهش فقر موثر بوده‌اند. به‌طوری‌که فرهنگ و خلاقیت 3.1 درصد از تولید ناخالص داخلی جهانی (GDP) و 6.1 درصد از کل اشتغال و نزدیک به 50 میلیون شغل تاکنون در سراسر جهان ایجاد کرده است. همچنین اقتصاد خلاق به دلیل ماهیت نوآورانه و انعطاف‌پذیر خود، در مواجهه با بحران‌های مالی سال 2008، علی‌رغم انقباض 12 درصدی در تجارت جهانی، به رشد خود ادامه دادند. در بحران کووید-19 نیز صادرات این صنایع تنها 1.8 درصد کاهش داشت، در صورتی که شاهد کاهش 20 درصدی صادرات سایر حوزه‌های خدماتی بودیم.
صنایع فرهنگی و خلاق به عنوان راهکاری امیدبخش برای مقابله با مشکلات فزاینده بازار کار، به ویژه برای جوانان و اقشار آسیب‌پذیر، مطرح شده‌اند. این صنایع نقش مهمی در ایجاد رشد اقتصادی فراگیرتر و افزایش مشارکت زنان و جوانان، خصوصاً در کشورهای در حال توسعه ایفا می‌کنند. آمارها نشان می‌دهد نسبت جوانان شاغل در حوزه فرهنگی بیشتر از سایر بخش‌ها است. در کشورهای کم درآمد و با درآمد متوسط به پایین، افراد 15 تا 24 ساله حدود 25 درصد کل اشتغال در بخش فرهنگ را تشکیل می‌دهند. همچنین بخش فرهنگی و خلاق باعث ایجاد اشتغال برای افراد با تحصیلات کمتر از دبیرستان می‌شود، جمعیتی که اغلب در برابر بی‌ثباتی شغلی آسب‌پذیرتر هستند.
در کشورهای کم‌درآمد، افرادی که تحصیلات متوسطه را به پایان نرسانده‌اند، 27.3 درصد از افراد شاغل در مشاغل فرهنگی و 15 درصد از شاغلان در صنایع خلاق را تشکیل می‌دهند. همچنین، آخرین آمارها نشان می‌دهد حدود 48.1 درصد از مشاغل در حوزه فرهنگ و سرگرمی در سراسر جهان توسط زنان انجام می‌شود. در بریتانیا که در حوزه اقتصاد خلاق پیشرو است، در سال ۲۰۲۳ حدود 2 میلیون و 419 هزار نفر به صورت تمام وقت در صنایع خلاق مشغول به کار بودند که نسبت به سال 2019 رشد 15 درصدی داشته است. سایر کشورها نیز با توجه به ظرفیت صنایع فرهنگی و خلاق در کاهش بیکاری خصوصاً در میان زنان و جوانان، توسعه این صنایع را در اهداف راهبردی خود گنجاندند.
عربستان سعودی چه برنامه‌ای دارد؟
عربستان سعودی در اهداف چشم انداز 2030 خود، توجه ویژه‌ای به حوزه فرهنگ و اشتغال جوانان معطوف کرده است. این کشور با چالش بیکاری جوانان مواجه است، بیکاری زنان در این کشور شدت بیشتری نیز دارد. در سال‌های اخیر، عربستان سرمایه‌گذاری قابل توجهی در توسعه فرهنگی انجام داده است تا با تمرکز بر صنایع خلاق، گام‌هایی برای تنوع بخشیدن به اقتصاد خود بردارد. اهداف کلیدی عربستان در این راستا افزایش سهم تولید ناخالص داخلی این بخش به 3 درصد و کسب درآمد 20 میلیارد دلاری و ایجاد بیش از 100 هزار فرصت شغلی تا سال 2030 است. این استراتژی نشان‌دهنده تلاش عربستان برای استفاده از پتانسیل صنایع خلاق در جهت رشد اقتصادی و حل مشکل بیکاری جوانان است.
دولت عربستان برای دستیابی به این اهداف، در حال سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و طرح‌هایی است که از رشد صنعت حمایت می‌کند. این شامل ایجاد مراکز خلاق جدید، ارائه برنامه‌های آموزشی و توسعه‌ای و ایجاد مشارکتهای دولتی و خصوصی جدید است. وزارت فرهنگ عربستان اعلام کرده است که چشم‌انداز تدوینشده برای کشور مستلزم شکوفایی هنر و فرهنگ در سراسر عربستان سعودی است که زندگی را غنی می‌کند، هویت ملی را گرامی میدارد و بین مردم تفاهم ایجاد می‌کند.
تأثیر فرهنگی و اجتماعی صنایع فرهنگی و خلاق
صنایع فرهنگی و خلاق در تقاطع توسعه اقتصادی و تغییرات اجتماعی قرار دارند و نقش مهمی در زمینه‌های مختلف ایفا می‌کنند. این صنایع به افزایش تنوع فرهنگی، تقویت همبستگی اجتماعی و توانمندسازی جوامع از طریق خلاقیت و بیان هنری کمک می‌کنند. مزایای اجتماعی و فرهنگی این صنایع شامل ایجاد فضایی برای بیان هویت‌ها و روایت‌های فرهنگی متنوع و تسهیل درک عمیق‌تر از فرهنگ‌ها و دیدگاه‌های مختلف از طریق ادبیات، سینما، موسیقی و هنر است. این امر به افزایش انسجام اجتماعی، به‌ویژه در جوامع چندفرهنگی، کمک می‌کند.
همچنین، صنایع فرهنگی و خلاق به گروه‌های حاشیه‌ای و محروم این امکان را می‌دهند که داستان‌های خود را روایت کرده و در سطح جهانی شنیده شوند. بنابراین، این صنایع نه تنها به رشد اقتصادی کمک می‌کنند، بلکه نقشی حیاتی در ایجاد جوامعی متنوع‌تر، منسجم‌تر و فراگیرتر ایفا می‌نمایند.
فرهنگ همچنین نقش اساسی در شکل‌گیری قدرت نرم و دیپلماسی فرهنگی دارد. هر کشور با استفاده از میراث فرهنگی منحصر به فرد خود می‌تواند ارزش‌ها و دستاوردهای خود را به نمایش بگذارد و تصویر خود را در سطح جهانی ارتقا دهد. در عصر ارتباطات و پیوسته‌ی کنونی، دیپلماسی فرهنگی به عنوان ابزاری برای تقویت گفت‌وگو و درک متقابل میان ملت‌ها اهمیت بیشتری یافته است. این دیپلماسی فراتر از یک ابزار ساده در سیاست خارجی است و به عنوان یک فرایند چندبعدی از سیاست‌های فرهنگی بین‌المللی عمل می‌کند.
این مفهوم شامل مجموعه‌ای از سیاست‌ها، ابتکارات و فعالیت‌ها است که هدف آن پیشبرد اهداف ملی است. روش‌های اجرایی این طرح‌ها در کشورهای مختلف متفاوت است و از طریق مدیریت هوشمندانه جریان‌های فرهنگی و رسانه‌ای، که متشکل از محتوای تولید شده در صنایع فرهنگی هستند، به تحقق می‌رسد. به‌طور خاص، دیپلماسی فرهنگی شامل مشارکت بازیگران دولتی در سیاست‌های فرهنگی بین‌المللی و استفاده از ابزارهای سیاست فرهنگی است. این دیپلماسی سه حوزه ملی را پوشش می‌دهد: هویت فرهنگی (اجتماعی)، قدرت نرم (سیاسی) و اقتصاد خلاق (اقتصادی)، که این سه عنصر پایه‌های اصلی سیاست‌های دیپلماسی فرهنگی را تشکیل می‌دهند.
کره جنوبی چه برنامه‌ای دارد؟
صنعت سرگرمی کره جنوبی به‌عنوان یکی از نمونه‌های برجسته قدرت نرم در دنیای معاصر شناخته می‌شود. پدیده «هالیو» یا موج کره‌ای که از دهه 1990 آغاز شد، به رشد قابل توجه محبوبیت فرهنگ کره‌ای در سطح جهانی اشاره دارد. این اصطلاح برای اولین بار توسط روزنامه‌نگاران چینی برای توصیف رشد سریع محبوبیت فرهنگ و سرگرمی کره‌ای در چین ابداع شد. از آن زمان، موج کره‌ای به یک برند فرهنگی قوی و نماد ملی تبدیل شده است.
دولت کره جنوبی از این پدیده به‌عنوان ابزاری فرهنگی برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی و ترویج گردشگری استفاده کرده است. نظرسنجی سال 2019 سرویس فرهنگ و اطلاعات کره (KOCIS) نشان داد که 76.7 درصد از خارجی‌ها نظر مثبتی نسبت به کره دارند و فرهنگ عامه‌ی کره، از جمله کی‌پاپ و فیلم‌ها، به‌عنوان عامل اصلی این تصویر مثبت شناخته شده است. دولت کره جنوبی در چند سال اخیر برند ملی خود را با مفهوم K-culture معرفی کرده و این امر به تمامی صنایع و محتوای کره‌ای این امکان را می‌دهد که تحت این عنوان قرار گیرند. شعار و چشم‌انداز سال 2024 کره نشان‌دهنده تلاش این کشور برای تقویت پایگاه فرهنگی‌اش در نظام جهانی و اجرای برنامه‌های متنوع جهانی برای تقویت برند کره است.
وزارت فرهنگ، ورزش و گردشگری کره جنوبی در سال 2024 شعار خود را «ایجاد یک نیروگاه فرهنگی پیشرو جهانی با فرهنگ و افزایش شادی شهروندان از طریق تعامل فرهنگی» اعلام کرده است. سیاست‌های دولت برای صنعت محتوا شامل تقویت صادرات صنایع مرتبط با محتوا است که به ایجاد فضایی دوستدارK-culture در سطح جهانی و جذب بازدیدکنندگان به کره جنوبی کمک می‌کند. برای ارتقای برند K-content در بازار جهانی، دولت از پروژه‌های مختلفی حمایت می‌کند. این اقدامات به دولت اجازه می‌دهد تا رشد اقتصادی را در سایر بخش‌ها مانند گردشگری و تولید از طریق تأثیرات مثبت برند ملی افزایش دهد. دولت کره جنوبی با فراهم کردن شرایط مناسب، به رشد کی‌پاپ و گسترش کلی فرهنگ این کشور کمک کرده است.
تأسیس وزارت فرهنگ، ورزش و گردشگری در سال 2008 و شکل‌گیری سازمان محتوای خلاق کره به‌منظور پاسخ به تقاضای فزاینده برای محتوای کره‌ای، از جمله اقدامات مهم در این راستا بوده است. نتایج مثبت سیاست‌های دولتی در چهار حوزه اصلی شامل افزایش محبوبیت جهانی، درآمد صادراتی، تقویت دیپلماسی فرهنگی و ایجاد فرصت‌های شغلی و بهبود جایگاه برند ملی کره جنوبی قابل مشاهده است.
تأثیر صنایع خلاق بر پایداری محیط زیستی
جهان امروز در مسیری ناپایدار قرار گرفته است. مصرف منابع توسط جمعیت جهانی از توان بازسازی زمین فراتر رفته، که این امر پایداری زندگی و معیشت ما را با چالش‌هایی چون تغییرات اقلیمی، کمبود آب، آلودگی و انباشت زباله مواجه کرده است. برای تضمین بقای نسل حاضر و آینده، کاهش چشمگیر ردپای اکولوژیکی و کربنی بشر ضروری است. گذار از اقتصاد خطی به اقتصاد دایره‌ای، پیش‌نیازی اساسی برای دستیابی به پایداری جهانی است.
اقتصاد دایره‌ای به دنبال جداسازی رشد اقتصادی از مصرف منابع طبیعی و آسیب به اکوسیستم‌هاست. این هدف از طریق استفاده کارآمدتر از منابع و ایجاد زیرساخت‌های بازیافت محقق می‌شود. این رویکرد، محرک نوآوری در استفاده مجدد از مواد، قطعات و محصولات و همچنین مدل‌های کسب‌وکار نوین است.
اقتصاد خلاق، مکمل این مفهوم جدید اقتصادی برای توسعه پایدار و نوآوری مقتصدانه است. صنایع فرهنگی و خلاق به دلیل پتانسیل‌شان در کمک به توسعه پایدار از طریق روش‌های نوآورانه، مدل‌های تجاری پایدار و ابتکارات سازگار با محیط زیست، اهمیت مضاعفی یافته‌اند. این تعهد به پایداری، علاوه بر پرداختن به مسائل زیست‌محیطی، مسیرهای جدیدی را برای خلاقیت و نوآوری می‌گشاید.
رویکرد خلاقانه، فراتر از بازیافت و مدیریت پسماند است و بر طراحی بهینه محصولات، فرآیندها و خدمات تمرکز دارد. این به معنای استفاده مجدد، تعمیر، بازسازی یا بازیافت مواد در پایان عمر مفید آنهاست. الگوهای تولید خلاقانه و دایره‌ای نیازمند مهارت‌های جدید نیروی کار، همکاری بین ذینفعان در زنجیره تأمین و همچنین مقررات جدید در تجارت بین‌المللی، سیستم‌های توزیع و انتقال نوآوری و فناوری است. این رویکرد سیستمی به تغییر رفتار و الگوهای تولید، تقاضا برای فعالیت‌های دانش‌محور و نیروی کار خلاق را افزایش می‌دهد. پتانسیل بالا برای تغییر مثبت نشان می‌دهد که این فعالیت‌ها می‌توانند به سمت تولید کالاها و خدمات سازگار با محیط زیست و اقلیم هدایت شوند، که این امر نویدبخش آینده‌ای پایدارتر است.
اتحادیه اروپا په برنامه‌ای دارد؟
اتحادیه اروپا مدت زیادی است که بر صنایع خلاق تمرکز دارد و برنامه‌های مهمی مانند، «برنامه اروپای خلاق» را با بودجه‌‌ی 2.44 میلیارد یورو برای دوره 2021 تا 2027 راه‌اندازی کرده است. این برنامه که در دوره قبلی (2014 تا 2020) 1.46 میلیارد یورو بودجه داشت، به دنبال ترویج فرهنگ، خلاقیت و رقابت‌پذیری در عین حفاظت و ترویج میراث فرهنگی غنی اروپا است و همکاری و تحرک فرامرزی را برای هنرمندان و متخصصان فرهنگی در داخل اتحادیه اروپا و فراتر از آن، تسهیل می‌کند. اتحادیه اروپا رویکرد نوینی در برنامه جدید خود اتخاذ کرده است.
این رویکرد بر محور اولویت‌های فرابخشی استوار است که یکی از آن‌ها حرکت به سمت سبز شدن و پایداری زیست‌محیطی در تمامی فعالیت‌ها و پروژه‌ها است. در این راستا، اتحادیه اروپا مطالعه‌ای تحت عنوان «سبز کردن برنامه اروپای خلاق»، گام‌های لازم برای پایدارسازی این برنامه و همسویی آن با اهداف زیست‌محیطی اروپا را مشخص کرده است. این اقدام در راستای توافق سبز اروپا صورت گرفته که هدف آن دستیابی به خنثی اقلیمی (Climate neutral) تا سال 2050 است. اتحادیه اروپا سعی دارد تا بخش‌های فرهنگی و خلاق از گذار سبز عقب نمانند و در این راستا، برنامه اروپای خلاق را به سمت پایداری و سازگاری با محیط زیست هدایت می‌کند. این اقدام، نشان‌دهنده تعهد اتحادیه اروپا به توسعه پایدار و حفاظت از محیط زیست در تمامی بخش‌های اقتصادی و اجتماعی است.
- پژوهشگر اندیشکده حرف
