گزارش تصویری و تحلیل فنی از برج علی آباد کاشمر
بنا از بیرون در پایه بنا و تا بالای سر در ورودی به صورت دوازده ضلعی ساخته شده و از آن بالـا تـر حالت مـــدور به خود می گیرد و از داخل دارای پلان هشت ضلعی است .
تزئینات بیرونی برج از آجرو کاشی بوده و در نمای خارجی بنا 48 نیم ستون های آجری با تزئینات آجری با طرح های لوزی به صورت گره های آجری اجرا شده است . در فواصل بین این نیم ستون ها تزئینات کاشی کاری به رنگ های فیروزه ای و لاجوردی دیده می شود .
در قسمت پایه بنا تزئینات به صورت کاشی کاری به رنگ های فیروزه ای و لاجوردی و آجر کاری با نقوش هندسی به چشم می خورد .
ورودی بنا در سمت جنوب بوده و به صورت طاق نمایی در داخل قاب مستطیل بزرگ آجری تعبیه شده است که درلبه های آن دو نیم ستون از آجر و در داخل آن نیز تز ئینات لوزی آجری کار شده است .
گنبد بنا به صورت مخروطی ( رک ) و از آجر ساخته شده و دو پوش است که پوسته داخلی گنبدی به شکل عرقچین بوده و این دو گنبد از بخش میانی به هم متصل هستند . در مرکز این پوشش ها دو روزنه تعبیه شده است که به منظور روشنایی و تخلیه هوا ساخته شده اند .
در حد فاصل بدنه بنا و گنبد ، تزئینات آجری به حالت نیم مقرنس و با گره های آجری کار شده است و در این نوار تزئینی دو عدد زائده به شکل شبدر سه پر وجود دارد که احتمالاً دور تا دور بنا به این شکل تزئین شده بود اما امروزه از آن اثری نیست .
بدنه خارجی گنبد در حال حاضر آجری است ، اما بر اساس شواهد می توان استنباط کرد که در گذشته دارای تزئینات یا پوشش کامل کاشی بوده است .
بنا دارای سه نورگیر بزرگ است و در سمت چپ ورودی راه پله ای به صورت مارپیچ به طبقات فوقانی می رود که در طول راه پله نیز منافذ نورگیر کوچکی تعبیه شده است .
در زیر گنبد در پوسته دوم ، تزئینات گچبری مشهود است که البته مقداری از آن ها مربوط به اصل بنا است و قسمت عمده این تزئینات جدیداً مرمت شده است .
بنای برج سه طبقه بوده و تزئینات عمده داخل بنا به صورت مقرنس کاری است که در هر ضلع تکرار شده است .
بر دیواره های داخلی بنا پوششی از گچ کشیده شده است . طبقه دوم بنا به صورت غلام گردش و راهرو های طاق دار باریک بنا را دور می زند و به صحن داخلی بنا مشرف است در طبقه سوم در دو طرف دیواره وجود دارد و هشت نورگیر قرینه در طرفین راهرو تعبیه شده است . به وسیله راه پله از طبقه سوم می توان به فضای میان دو پوسته گنبد وارد شد .
فاصله بین دو پوسته در حدود پنج متر است . پوسته خارجی دارای ترک های زیادی است که از داخل ، شاهد گذاری شده و خوشبختانه این ترک ها فعال نیستند .
در صفحه 199 کتاب تاریخ بردسکن در مورد این بنا چنین نوشته شده است :
« برج کاشمر بر روی قلعه ای به نام کوشک ساخته شده است و قدمت این منطقه به عصر کیانیان و اشکانیان می رسد . اعتقاد بر این است که این برج یک مقبره بوده است . به همین دلیل به مقبره کاشمر نیز معروف شده است . این که ( این محل ) مقبره چه شخصیتی است ، به خوبی مشخص نیست …. این برج 18 متر ارتفاع دارد و محیط خارجی آن 42 متر و محیط داخلی آن 21 متر است . نمای خارجی بنا دارای پوشش مخروطی شکل است و از آجر ساخته شده است ….. ارتفاع تیزه اصلی گنبد تا کف 31 متر است . معماری آن به شیوه برج رادکان است و این برج به آتشکده زرتشت نیز معروف است . از برج کاشمر کتیبه ای در دست نیست اما در وردی بنا دارای کتیبه ای بوده که فعلاً اثری از آن نیست .
این برج به شیوه معماری اواخر قرن هفتم هجری ساخته شده است … این بنا قبلاً بارها تعمیر شده ولی در ترمیم آن از مصالح امروزی مثل سیمان استفاده شده است …..
محققین با مطالعاتی که روی این بنا انجام داده اند به این نتیجه رسیده اند که لحظه سال تحویل در روز اول بهار را از روی این برج در محل یکی از طاقچه های آن با استفاده از نور خورشید تعیین می کرده اند . »
دونالد ویلبر در صفحه 131 معماری ایران در عصر ایلخانی ، در مورد این بنا چنین می نویسد :
« …. علائمی حاکی از آن که ساختمان با عجله و بدون دقت کافی ساخته شده و عوامل قرینه از حیث جزئیات در آن پیچیده تر و کامل تر است و مقیاس کوچک در تزئینات می رساند که این بنا از برج رادکان از لحاظ تاریخ ، جدید تر است .
جزئیات تزئین گچکاری شبیه کار ساختمان های دیگر سال 1300 میلادی است . محل : 50 کیلومتری مغرب تربت حیدریه در شهری که در حدود 160 کیلومتری جنوب مشهد سر راه مشهد به زاهدان واقع است .
وضع : نسبتاً خوب است . سوراخ های بزرگ در کالبد ساختمان وجود دارد .
نوع نقشه : مقبره برجی گنبد دار مدور روی پایه دوازده ضلعی . لبه هایی که یک در میان ستون نیمه گرد در سمت خارج دارد و از داخل هشت گوش است .
نمای خارجی : پی از سنگ نتراشیده . پایه دوازده ضلعی بلند آجری . دیوارهای فوقانی از آجر . لبه و ستون نیمه مدور یک در میان از پایه تا آغاز قرنیز ممتد است و در انتهای فوقانی به طاق های سه برگ گچی متصل است . سردر با مدخل طاقدار در داخل نغول طاقدار و همگی در داخل نغول مستطیلی شکل محصور هستند . بالای سردر و زیر سقف فرورفتگی افقی دور تا دور ساختمان ( قبلاً با کتیبه سفال لعابدار پر بوده است ) وجود دارد . قرنیز دارای مقرنس کاری . سقف مخروطی آجری .
نمای داخلی : هشت جرز دیوارهای داخلی را به هشت فرو رفتگی گود دو طبقه تقسیم می کند و هر فرو رفتگی به وسیله یک پیوند به فرو رفتگی دیگر متصل است .
پلکان مارپیچ داخل دیوار در یک جرز از طبقه اول به طبقه دوم . قرنیز محدب . سگدست مقرنس کاری منطقه میانی دیوار و طاق را به دایره تبدیل می کند . پایه هشت گوش گنبد در هر طرف دارای دهنه کوچک مستطیلی است . گنبد از آجر با تزئینات گچکاری .
خصوصیات ساختمانی : آجر خارجی پوشش هسته داخلی است که بند کشی نشده . طرح آجری پوشش با عرض مختلف بندهای افقی و عمودی حاصل نشده ، بلکه با حذف بعضی از آجرها پدید آمده است . نوع نقشه مخصوص شمال و شمال شرقی ایران است ….
تزئینات : آجر ؛ متعارفی ، لبه بریده ، آجرچینی ؛ معمولی ، پر نقش
سفال ؛ نیلی و آبی لعابدار که در شکاف آجر چینی قرار داده شده است .
گچ کاری ؛ طوماری و کتیبه ای ( در گوشه های سردر ورودی )
ترنجی برجسته با طرح های متقاطع و مشبک ( در گوشه های طبقه دوم طاق های داخلی )
طرح نخلچه ( بالای طاق های داخلی ) ، طرح گنبد داخلی ، طاق های سه برگه ( که لبه و ستون های خارجی را به هم متصل می کند )
این بنا به شماره 127 و در تاریخ 15 / 10 / 1310 به ثبت رسیده است .
گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی – دانشجوی دکترا باستان شناسی
No tags for this post.
