نیم نگاهی به نقش راهبردی ژئوتوریسم و ژئوپارکها در اقتصاد گردشگری

عضو هیأت علمی زمین شناسی دانشگاه پیام نور استان فارس اظهار داشت: ایران یکی از پیشگامان توجه به زمین گردشگری و ژئوپارک در خاورمیانه و جهان است، اما شوربختانه در شناساندن جایگاه دانش- صنعت ژئوتوریسم و راه اندازی ژئوپارک ها، نتوانسته پیروزمندانه و هم تراز با شتاب دیگر کشورها پیش برود، به گونه ای در برخی نواحی کشور با نابودی انرژی، سرمایه و زمان پژوهشگر یا هر نهاد مجری، پروژه هایی با عناوین جذاب و البته نه چندان درست بومگردی و زمینگردی اجرا می شوند که نه تنها نتایج عملی و پایداری دربر نداشته اند، بلکه برخی زمینه ساز تخریب محیط زیست نیز گردیده اند.

به گزارش سیناپرس فارس، پنجمین هم اندیشی علمی- تخصصی اقتصاد گردشگری به ریاست محمد فرخ زاده معاون گردشگری و امور زیارت استانداری و با حضور عضو هیأت علمی زمین شناسی دانشگاه پیام نور و تعدادی از اعضا هیأت علمی دانشگاه شیراز و دیگر دانشگاه ها و دیگر صاحبنظران، کارشناسان و فعالان گردشگری پیرامون اقتصاد گردشگری، راهبردها و چالش های این عرصه برگزار شد.

دکتر رضا صادقی عضو هیأت علمی زمین شناسی دانشگاه پیام نور و رابط علمی حوزه گردشگری این دانشگاه با استانداری فارس در این هم اندیشی با مورد توجه قرار دادن “شناخت ژئوتوریسم و کاربرد ژئوپارک ها در اقتصاد گردشگری پایدار”، بیان داشت: گام برداشتن به سوی ترویج گردشگری های آگاهانه، مسئولانه و هدفمند، زیربنای توسعه پایدار در سطوح اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی است و جایگاه صنعت گردشگری و توسعه آن در موضوع حکمرانی نوین جهانی، از حالت انتخابی یا اختیاری به وضعیت ضروری و اجباری دگرش یافته است.

وی بر ارزش اقتصادی زمین گردشگاه ها (ژئوپارک ها) تاکید نمود و اذعان داشت: اقتصاددانان بر این باورند هر پدیده ای که منجر به افزایش درآمد ملّی شود، صنعت است و از اینرو گردشگری، یک صنعت به شمار می آید. در گزارش سال 2019م. سازمان جهانی گردشگری، صنعت سبز گردشگری پس از صنایع نفت-گاز و شیمیایی به نام سومین صنعت برتر جهان شناسانده شده و اگرچه دربازه هایی از زمان دچار تنش های گاه و بیگاه بوده، ولی به دلیل توانمندی و سازگاری توانسته پیوسته گسترش یابد.

عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور فارس، در این جلسه به معرفی کوتاه جایگاه گردشگری طبیعت گَرایانه در دو بستر بوم گردشگری (اِکوتوریسم) و زمین گردشگری (ژئوتوریسم) پرداخت و سپس به بیان مبانی دانش و صنعت ژئوتوریسم و کارآمد بودن راه اَندازی ژئوپارک ها بر اقتصاد گردشگری برخی کشورهای اسلامی و غیراسلامی همچون مالزی، اندونزی، تونس، چین و … اشاره نمود.

وی در ادامه زمین‌گردشگری یا ژئوتوریسم را زیرشاخه ای از طبیعت گردی و شیوه ای از گردشگری پایدار دانست و به نقل از پیشگامانی همچون دکتر نکوئی صدری و مهندس امری کاظمی اظهار کرد: ژئوتوریسم، گردشگری دانش بنیانی است که از تلفیق صنعت گردشگری با علوم زمین در راستای حفظ و تفسیر جاذبه‌های طبیعت بی جان – همراه با مسایل فرهنگی مرتبط با آنها – در قالب ژئوسایت های درون یک ژئوپارک، به عموم مردم معرفی و دراختیار آنها قرار داده می شود و به راستی ژئوتوریسم، گونه ای گَردشگَری طبیعت گَرا  و پاسخگویانه است که چون نِگرشی علمی- فرهنگی دارد، آرمان خواهانه و آگاهانه می باشد.

وی با یادآوری اینکه ژئوپارک طبق تعریف یونسکو گستره‌ای است با مرزهای کاملاً آشکار و پهنه کافی که دربرگیرنده چند پدیده زمین‌شناسی کمیاب و برجسته بوده و در آن جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و فرهنگی ارزشمند نیز یافت می شود و بایستی از برنامه‌های مدیریت گسترش و بهره‌برداری و طرح‌های حفاظتی برخوردار بوده و توان بالا بردن سطح اقتصادی جامعه محلی و جلب همکاری‌های مردمی را دارا باشد، افزود: به‌طورکلی مناطق تحت حفاظت چهارگانه کشور، قابلیت تبدیل به ژئوپارک ملّی را دارا می باشند.

صادقی با اشاره به بند (ه) مورد پنجم سند راهبُردی برنامه چهارم توسعه پایدار ایران که باید برای گردشگری طبیعت گرا از جمله ژئوتوریسم که یکی از بال های کلیدی آن است، ارزش قائل شد، خاطرنشان کرد: پاسداشت محیط زیست، آموزش رویارویی با بلایای طبیعی، بهره برداری پایدار از تالاب ها و معادن، فقرزدایی، ساماندهی اسکان روستایی و توسعه گردشگری طبیعی و پایدار به طور مستقیم و غیرمستقیم به صنعت ژئوتوریسم و توسعه ژئوپارک ها بستگی دارند. برای نمونه بکارگیری پایدار معادن، با بازسازی جایگاه استخراجی به منظور بهره برداری ژئوتوریستی یا اکوتوریستی به خوبی فراهم می شود.

این پژوهشگر حوزه ژئوتوریسم با بیان اینکه ثبت پهنه‌هایی زیر حفاظت و مشخص با عنوان ژئوپارک به منظور طبیعت گردی از گونه زمین گردشگری در دنیا از حدود سال ۲۰۰۰ میلادی رواج دارد و تاکنون هم 195 ژئوپارک در 55 کشور دنیا در فهرست ژئوپارک‌های جهانی یونسکو پایسته گردیده اند، اضافه کرد: در سال 2023م. در میان کشورهای عضو شبکه جهانی ژئوپارک ها (GGN)، به ترتیب چین، اسپانیا، ایتالیا و کشور مسلمان اَندونزی با ثبت 41، 16، 11 و 10 ژئوپارک، بیشترین شمار ژئوپارک های بین المللی جهان را به خود اختصاص داده اند. ایران نیز دارای 3 ژئوپارک در تَراز ملّی و البته جهانی است که ژئوپارک قشم نخستین ژئوپارک بین المللی ایران و خاورمیانه و ژئوپارک های اَرس و طبس نیز به ترتیب دومین و سومین آنها می باشند.

این فعال محیط زیست ایران اذعان داشت: مواردی همچون «توسعه صنعت سبز، صلح آمیز و پایدار گردشگری طبیعت گرایانه در کشور»، «دستیابی به یک نمانام (برند) گردشگری نوین جهانی و جایگیری در مقاصد هدف طبیعت گردی دنیا»، «بالندگی نگرش و بینش مردم به ارزشمندی پدیده ها و فرایندهای زمین شناختی و جغرافیایی»، «پاسداشت، نگهداری و پایش محیط زیست و میراث طبیعی، تاریخی، فرهنگی، مذهبی و غیره»، «اشتغالزایی و مهاجرت واژگون و بهبود سطح زندگی افراد بومی هر پهنه»، «کاهش وابستگی کشور به صادرات هیدروکربنی و خام فروشی مواد معدنی و پسماندهای معدنی (باطله)»، از برجسته ترین برتری ها و سودمندی های زمین گردشگری (ژئوتوریسم) و راه اندازی ژئوپارک ها محسوب می شوند و بنابراین هرگونه سیاست گذاری و برنامه ریزی هدفمند و کارشناسانه روی این مقوله نوبُنیاد آنهم در کشوری همانند ایران با پتانسیل های خدادادی فراوان و گوناگون گردشگری، می تواند بعنوان راهبردی نوین و کارآمد در موضوع «توسعه پایدار» و «پدافند غیرعامل» باشد.

وی در ادامه افزود: راه اندازی ژئوپارک ها در بستر صنعت گردشگری افزون بر اهمیتی که از دید علمی، آموزشی و حفاظتی برای پدیده های علوم زمین دارد، در کاهش اختلاف درآمد مناطق شهری و روستایی نیز به موفقیت های قابل توجهی دست یافته و آموزه هاي کشورهاي پیشگام در ژئوپارك نیز، بیانگر آن است که درآمدهاي دریافتی از جذب گردشگر در ژئوپارك ها خیلی بیشتر از درآمد دیگر منابع جذب گردشگري است. برای نمونه ديدگاه کشور مالزي به هر چيزي همانند طبیعت، اقتصاد، ورزش، بهداشت و حتي مذهب، نگاهي براي جذب گردشگر است. دولت مالزي نه تنها وزارت گردشگری اين كشور را به پویایی و نگهداری جاذبه هاي گردشگري براي جذب گردشگران موظف نموده، بلكه دیگر وزارتخانه ها را نيز در حيطة كاري خود مكلف كرده تا در اين زمینه کوشش نمایند. به طوریکه در سال 2009م، افزون بر ركود مالي جهان و همه گیری آنفولانزاي خوكي، نزدیک به 30ميليون گردشگر از شبه جزیره مالزي بازديد كردند. یا مثلاً در دیگر کشور مسلمان یعنی اندونزی نیز برپایه آمار یونسکو در سال 2017م، تنها دو ژئوپارک جهانی وجود داشته که در سال 2023م، به ده ژئوپارک جهانی افزایش یافته و اکنون در این زمینه رتبه چهارم جهان را دارا است.

صادقی یادآور شد: کشور چین نمونه بسیار موفق و دارای بیشترین ژئوپارک های دنیاست و یکی از اهداف اصلی دولت چین در ایجاد ژئوپارک ها و جذب گردشگر، بهبود کارکردهاي اقتصاد محلی است. در سال 2005م. برای فراهم سازی زیرساخت های لازم توسعه ژئوتوریسم و ایجاد تعامل و تعادل بین توسعه و حفاظت از میراث درون ژئوپارک فانکشان- تانکشان واقع در چین شمالی، 256 میلیون یوآن (32 میلیون دلار آمریکا) هزینه شد. همچنین 470 میلیون یوآن (نزدیک 58 میلیون دلار) برای تخریب ساختمان ها، نصب تابلوهای تبلیغاتی، راهنما، کاشتن درختان و گُلکاری هزینه گردید. در همین سال، 7 میلیون نفر از این زمین گردشگاه دیدن کردند که تنها درآمد بدست آمده از فروش بلیت ورودی آن 970 میلیون یوآن (نزدیک 121 میلیون دلار) بود.

وی در ادامه گفت: برای دسترسی به اهداف این ژئوپارک، 53 معدن زغالسنگ و 1155 کارگاه و کارخانه تعطیل و به جای مشاغل تعطیل شده، کارهایی مانند حمل و نقل، تهیه وسایل و ارزاق عمومی و دیگر کارهای خدماتی ژئوتوریسمی گسترش قابل ملاحظه ای یافت. در نهایت با رشد پرشتاب صنعت ژئوتوریسم در این پهنه، 11 هزار فرصت شغلی جدید برای ساکنان آن فراهم شد و درآمد سرانه کشاورزان به 17 هزار یوآن (2120 دلار) رسید.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه امروزه، تمام کشورهاي جهان رویکرد ویژه اي به گُزاره گردشگري دارند و از هر راهی می کوشند تا درآمد بدست آمده از جذب گردشگري، جایگزین درآمد دیگر منابع ناپایدار شود، یادآور شد: توسعه گردشگري، از تک فراورده اي (محصول) بودن کشور جلوگیري کرده و کمک بزرگی به پیشرفت اقتصادي کشور است.

رابط علمی گردشگری دانشگاه پیام نور و استانداری فارس اظهار داشت: ایران یکی از پیشگامان توجه به زمین گردشگری و ژئوپارک در خاورمیانه و جهان است، ولی شوربختانه در شناساندن جایگاه دانش- صنعت ژئوتوریسم و راه اندازی ژئوپارک ها نتوانسته پیروزمندانه و هم تَراز با شتاب دیگر کشورها پیش برود که از دلایل آن می توان به نبود شناخت درست و کامل از پنداره و آرمان های ژئوتوریسم و ژئوپارک در کشور، نگاه تک سویه درون سازمانی به موضوعی چندسویه و جهانی، ناهماهنگی های بین سازمانی درراستای آمایش سرزمین، نادیده گرفتن گردشگری بعنوان صنعتی سبز و پربازده، کمرنگ بودن نقش دانشگاه در این صنعت، عدم پشتیبانی معنوی و مالی از پژوهشگران و دست اَندرکاران این گونه گردشگری نوظهور و … باشد که همین چالش ها موجب گردیده در برخی نواحی کشور با نابودی انرژی، سرمایه و زمان پژوهشگر یا هر نهاد مجری، پروژه هایی با عناوین جذاب و البته نه چندان درست بومگردی و زمینگردی اجرا گردند که نه تنها نتایج عملی و پایداری دربر نداشته اند، بلکه برخی زمینه ساز تخریب محیط زیست نیز گردیده اند.

وی، ثبت و برتر از آن پایداری و ماندگاری یک ژئوپارک در فهرست یونسکو را کاری دشوار و درازبازه دانست که مدیریتی چندوجهی و نیرومند نیاز دارد و خاطرنشان کرد: اگر در این زمینه پیروزی به دست آید، می تواند مایه فقرزدایی منطقه ای، نگهداشت طبیعت و بالابری تراز فرهنگی و علمی افراد محلی و گردشگران گردد.

در آخر این زمین شناس دوستدار فارس بیان نمود که با هم اَفزایی و پشتیبانی عملیاتی تمامی مسئولین استانی، امکان ایجاد ژئوپارک پیشنهادی اَرژَن- چوگان- پریشان، ژئوپارک پیشنهادی فیروزآباد و … برای استان فارس دست یافتنی هستند و چنانچه تمامی اداره ها و سازمان های مرتبط با اجرای این طرح، بتوانند بصورت بهنگام و هماهنگ عمل نمایند، شاید چهارمین استان کشور شویم که توانسته ایم گامی کارساز در زمینه راه اندازی ژئوپارک ها در تراز ملّی و حتی جهانی برداریم و همچنین بتوانیم کهن دیار فارس را نیز در توسعه گردشگري طبيعي و پايدار که یکی از اهداف برنامه چهارم توسعة پايدار ایران در افق 1404خ. است، سهیم نماییم.

گزارش: فتانه حق پرست