بنای مسجد اشترجان در وسعتی حدود هزار و 500 متر مربع  به ابعاد 30×50 متر  ساخته شده و مشتمل بر دو سردر شمالی و شرقی، شبستان های ستوندار ، صحن و رواق های    اطراف آن ، ایوان جنوبی و گنبد خانه است. 

این مسجد از نظر ساختار معماری و تزئینات وابسته به معماری ، دارای اشتراکات زیادی با سایر ابنیه تاریخی همدوره خود در قرون هشتم و نهم هجری است.

خواجه فخرالدین محمدبن محمود بن علی اشترجانی ( بانی بنا ) از منشیان بزرگ زمان سلطان ابوسعید بهادر خان بوده است و مدت ها وزارت امیر سونج از امرای مشهور او را داشته است.  ابن الفوتی در کتاب مجمع الادب ذکر او را آورده و می گوید که در سال 714 ه . ق او را در بغداد دیده است و در 717 ه . ق نیز به همراهی امیر سونج به بغداد آمده و شمس الدین ارموی  او را مدح گفته و …  در ساختار این مسجد از عنصر آجر بیشترین استفاده شده و گنبد بنا بدون ساقه  است. در ایوان شمالی که امروزه به عنوان ورودی به کار نمی رود، دو مناره دیده می شود که تقریباً تخریب شده و تنها بخش هایی از ساقه  آن باقی مانده اند. تزئیناتی روی مناره دیده می شود که به صورت کتیبه مارپیچ کاشی از رنگ فیروزه ای و لاجوردی بر زمینه آجر کلمه الله اکبر اجرا شده که ترتیب این تزئینات به این صورت است که در یک ردیف به رنگ فیروزه ای و در ردیف دیگر به رنگ لاجوردی نگاشته شده که تا انتها به این صورت ادامه دارد.

در قسمت بالائی این ایوان مقرنس کاری صورت گرفته که  بسیار زیباست که در زیر آن کتیبه ای با خط ثلث لاجوردی رنگ بر زمینه فیروزه ای دیده می شود که  بر اساس این کتیبه، سازنده این بنا خواجه فخرالدین  محمد بن محمود بن علی اشتر جانی معرفی شده است .

متن این کتیبه به شرح زیر است:

« امر ببنا ء هذا المسجد المبارک الصاحب الاعظم ملک الوزرا  فی العالم فخرالدنیا و الدین  محمد بن محمود بن علی الاشترجانی »  

 در بالای این کتیبه و فاصله بین کتیبه و مقرنس ، به خط کوفی بنائی با آجربر زمینه کاشی   فیروزه ای در سه طرف دیوار ایوان کتیبه هایی در پنجره های مجزا کار شده است  که ترتیب آن به این صورت است :

 1 – ضلع سمت راست  ایوان شمالی : دارای دو پنجره مربع شکل که :

• در پنجره سمت راست کلمات محمد وعلی تکرار شده است .
• در پنجره سمت چپ کلمه ابو بکر تکرار شده است. 

2 –  ضلع وسط ایوان شمالی : دارای دو پنجره مربع شکل در طرفین و یک پنجره لوزی شکل در وسط :

• در پنجره سمت راست کلمه    و عمر   تکرار شده است .
• در پنجره وسط کلمات    محمد و علی و حسن و حسین و علی و محمد و جعفر و موسی و علی بن محمد     نوشته شده است.
• در پنجره سمت چپ کلمه   و عثمان    تکرار شده است .

3 – ضلع سمت چپ  ایوان شمالی : دارای دو پنجره مربع شکل که :

•  در پنجره سمت راست کلمه    و علی     تکرار    شده است .
• در پنجره سمت چپ  جمله  رضوان الله علیهم ا جمعین   نوشته شده است .      

در قسمت شرقی این ایوان در زیر لایه های فعلی آثاری از تزئینات به صورت کتیبه آجری که احتمالاً در زیر کل تزئینات وجود دارد  به چشم می خورد که متن کتیبه مورد نظر  به این شرح است:

   «    بسم الله الرحمن الرحیم العالم …. »   که  متاسفانه بقیه این کتیبه خوانا نبوده و در زیر  لایه های تزئینی بعدی قرار دارد.

در داخل طاق نما های جرز های طرفین سردر شمالی در جانب غربی به خط ثلث آجری بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ ، جمله " فسبحان الله حین تمسون "  و در جانب شرقی جمله " و حین  تصبحون و له " نوشته شده است.

در حال حاضر از ورودی شرقی جهت ورود به مسجد استفاده می شود که در بالای آن یک نوار کتیبه ای آجری با تزینات مقرنس آجری در بالای آن دیده می شود که فاقد هر گونه تزئینات کاشی کاری هستند  که  راس مقرنس آن آسیب دیده است.  در داخل مسجد یک تالار ستون دار وجود دارد. یک حیاط مرکزی در وسط مسجد دیده می شود که دو ایوان به صورت نامتقارن در دو طرف آن قرار دارد که یکی از دیگری بزرگتر است.                              

ستون های مذکور دارای تزئیناتی از توپی (نقوش آجر های مهر ی و نقوش استمپی بر روی ملاط)  هستند که در چهار طرف آن ها وجود دارد. فضای منتهی در ایوان جنوب غربی دارای محراب است که دور تا دور این محراب گچبری شده است و در اطراف آن به خط کوفی بخشی از آیت الکرسی و به خط ثلث آیه اول تا آخر آیه چهارم سوره    دهر   گچبری شده است. در قسمت فوقانی کتیبه ثلث ، به خط کوفی کبود رنگ عبارت سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر  نوشته شده است.

در یکی از حاشیه های اطراف محراب، به خط ثلث  بر زمینه گچی گل و برگ ، آیه 18 تا آخر آیه 22 سوره توبه گچبری شده است.  در یکی دیگر از حاشیه های محراب به خط کوفی سفید رنگ کتیبه ای نقاشی شده که اوایل آن محو شده و از اواخر هم فقط جمله …..صدق الله العظیم و صدق رسوله الکریم فی سنة ….    خوانده می شود . سطر دوم این کتیبه نقاشی شده ، متن سوره الضحی است.

در داخل محراب و در زیر مقرنس ها به خط بنائی بر زمینه گچی گچبری برجسته ای دیده میشود که   حاوی جملات زیر است :

« بسم الله الرحمن الرحیم ، اللهم صل علی محمد المصطفی ، و صل علی علی المرتضی ، و اصحابه رضوان الله علیهم  . »

در زیر مقرنس ها و بر جانب غربی محراب به خط کوفی برجسته بر زمینه گل و برگ گچی آیه 18 سوره آل عمران و بر جانب شرقی آن سوره فاتحه  گچبری شده است .           

در ایوان جنوبی کتیبه ای در هلال این ایوان   دیده می شود که به خط ثلث با کاشی فیروزه ای رنگ بر زمینه آجری گل و برگ  دیده می شود که فقط قسمتی از آن باقی مانده : ….  اتفق بعون الله …..                                   

بر جانب شرقی این ایوان در   یک حاشیه گچبری آیه های اول سوره یس و بر جانب غربی آن اسما الله گچبری شده است .

 کتیبه اصلی گنبد مسجد به خط کوفی برجسته بر زمینه گچ ساده شامل آیات اول سوره فتح تا

وسط آیه ششم است . و تاریخ این کتیبه در گوشه سمت راست بالای محراب به این شرح     است  :      

«  و ذ لک  فی اواخر صفر سنة خمس و عشر و    سبعمائه. »  

در زیر پنجره های اطراف  گنبد  به خط بنائی بر زمینه شطرنجی کلمه الله به طور مکرر گچبری شده  و بر روی جرزهای داخل گنبد به خط بنائی بر زمینه شطرنجی در مربع های بزرگ اسامی محمد ، وعلی ،   و حسن ، و حسین به طور مکرر گچبری شده است . در ایوان شمالی مسجد به خط ثلث برجسته بر زمینه گچی گل و برگ آیه :

«  بسم الله الرحمن الرحیم  ان الله و ملا ئکته  یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیماً  .»  نگاشته شده است .

بر سر در شرقی مسجد ، یک کتیبه به خط ثلث برجسته گچی بر زمینه گچی گل و برگ که مشتمل بر آیه 18 سوره جن است  تاریخ سال 715 ه . ق دیده می شود .

در این مسجد کاشی کارانی فعالیت داشته اند که نام آن ها را امروزه در اختیار داریم  که شرح آن به این ترتیب است:

در قسمت فوقانی در چوبی ( امروزه وجود ندارد ) مسجد به خط ثلث فیروزه ای پوسته شده بر زمینه آجری آیه 96 و بخشی از آیه 97 سوره آل عمران  آمده است و در دو لوحه کوچک در بالای کتیبه مذکور و در طرفین آن به خط ثلث بر زمینه کاشی فیروزه ای کارهای انجام شده را    « عمل استاد احمد و حاجی حاجی محمد قطاع تبریزی » معرفی کرده است .

یک لوحه سنگی از دوره حکمرانی ابونصر حسن   بهادر خان در این مسجد به تاریخ  881  ه . ق وجوددارد. کتیبه این لوحه سنگی به خط ثلث برجسته بوده است .

ابن بطوطه  جهانگرد معروف قرن هشتم ضمن مسافرت های خود در سال 727 ه . ق در اصفهان بوده که از اشترگان ( لفظ قدیم اشترجان ) نیز گذشته است که البته این دهکده در آن موقع شهر بوده است ، وی از مسجد اشترجان نیز دیدن کرده است .

« …. پس مسافرت ما در زمین پهناور و پر آبی آغاز شد که از مضافات شهر اصفهان به شمار می رود .  در این طریق نخست به شهر اشترگان رسیدیم . اشترگان شهری است نیک و پر آب و دارای باغ ها . مسجد زیبایی نیز دارد که آبی از وسط آن  می گذرد . …»

( سفرنامه ابن بطوطه ص 189 الی 190 )         

این مسجد از نظر ساختار معماری و تزئینات وابسته به معماری ، دارای اشتراکات زیادی با سایر ابنیه تاریخ همدوره خود در قرون هشتم و نهم هجری است.  اولین نکته مورد بحثی که در این بنا وجود دو لایه مختلف تزیینات در آن است که لایه اولیه آن از آجر و لایه فعلی از تلفیق آجر و کاشی است  که با توجه به قرائن موجود می توانم اظهار داشت که این  بنا در دوران پیش از ایلخانان ساخته شده و در دوره ایلخانی مجدداً بازسازی و تزئین گشته است  از نظر وجود دو لایه تزئینی این بنا را می توان با گنبد سلطانیه زنجان مقایسه کرد که البته دو لایه تزئینات  سلطانیه هر دو در یک دوره انجام شده اند. در ستون های تالار و محراب و دیواره های طرفین محراب ، تزئینات توپی شکل وجود دارد که در بسیاری از بناهای ایلخانی ، مشابه آن ها  اجرا شده است. گنبد این مسجد از نظر اجرا و طرح با مسجد ورزنه یکسان است.

نکته قابل توجه  و مهم این بنا طبق مستندات تاریخی این است که  مناره های سردر شمالی مسجد اشترجان  مانند مناره های تاریخی و مشهور اصفهان ( منار جنبان ) که از نظر زمانی نزدیک به هم ساخته شده ( منار جنبان در سال 716 ه . ق  ساخته شده است ) متحرک هستند . که این مساله به استناد کتاب گنجینه آثار تاریخی اصفهان نوشته سعید نفیسی و دکتر عیسی صدیق در سال 1350 و بخش مسجد جامع اشترجان صفحه 267  روایت شده است .

گزارش تصویری و تحلیل فنی: احسان محمدحسینی – فاطمه کردی

No tags for this post.