تجارت آب مجازی، راه حلی برای مدیریت کمبود آب در کشور
کشور ما به شکلی آزاردهنده با مشکل خشکسالی‌های متعدد و نیاز به تأمین آب برای بخش‌های مختلف مواجه است. محققان کشور به عنوان یکی از راهکارهای رفع این معضل، توجه به واردات و صادرات آب مجازی را مورد تاکید قرار داده‌اند.
داده‌ها و اطلاعات درخصوص کمبود جهانی آب امیدوارکننده نیستند. دو سوم از جمعیت جهان حداقل یک ماه از سال را در کمبود شدید آب سپری می‌کنند. حدود ۵۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان در طول سال با کمبود شدید آب مواجه هستند و نیمی از بزرگ‌ترین شهرهای جهان، کمبود آب دارند. علیرغم وجود آب شیرین به قدر کافی در مقیاس جهانی، به دلیل توزیع نابرابر آب که با تغییرات آب وهوایی تشدید می‌شود، برخی مناطق، بسیار مرطوب و برخی بسیار خشک هستند. اگر روند فعلی ادامه یابد، انتظار می‌رود تا سال ۲۰۳۰، تقاضای آب ۴۰ درصد بیشتر از منابع موجود باشد.
بنا بر اشارات صاحبنظران، کشورهای زیادی همچون چین، هند، پاکستان، ایران و مکزیک، تحت تأثیر جدی آب آشامیدنی ناکافی و پیامدهای آن بر سلامت انسان قرار دارند. در این میان، ایران به دلیل داشتن آب وهوای اغلب گرم و خشک و موقعیت خاص جغرافیایی با مشکلات جدی مواجه است. خشکسالی‌های مکرر در کنار بهره‌برداری بی رویه از منابع آب سطحی و زیرزمینی ازطریق شبکه بزرگ زیرساخت‌های هیدرولیکی و چاه‌های عمیق، وضعیت آب کشور را به حد بحرانی رسانده است. همچنین در قرن اخیر، نرخ رشد سریع جمعیت، مهم‌ترین عامل در کاهش سرانه آب تجدیدپذیر کشور بوده است. این مسائل باعث شده در رابطه با این منبع مهم و ارزشمند، مفهومی به نام آب مجازی و بحث صادرات و واردات آن مطرح شود.
در رابطه با این موضوع حیاتی، پژوهشگران دانشگاه مازندران تحقیقی را به انجام رسانده‌اند که در آن به موضوع تجارت آب‌مجازی ایران با کشورهای مستقل مشترک‌المنافع پرداخته شده است.
آب مجازی یا آب پنهان به مجموع حجم آبی که در مراحل مختلف تهیه، تولید و ارائه یک محصول شامل غذا، کالا، انرژی یا خدمات به صورت مستقیم یا غیرمستقیم استفاده می‌شود، گفته می‌شود.
در این پژوهش، محققان با به‌کارگیری روشی به نام تعادل‌جزئی، ابتدا نیاز آبی گیاهان را محاسبه کرده و سپس، با پردازش داده‌های تجارت متقابل ایران، آب‌مجازی تجسم‌یافته در جریان‌های تجاری و تراز تجاری ایران با کشورهای مذکور را اندازه‌گیری کرده‌اند.
نتایج این پژوهش نشان می‌دهند که در سال ۱۳۹۷، ایران در تجارت محصولات کشاورزی با کشورهای مستقل مشترک المنافع، واردکننده خالص آب‌مجازی بوده است. ازطرف دیگر، بیش از ۷۰ درصد از صادرات آب‌مجازی محصولات کشاورزی ایران به مجموعه کشورهای منتخب در سال ۱۳۹۷ ازطریق آب آبی صورت‌گرفته، درحالی‌که درهمین سال، حدود ۸۱ درصداز آب تجسم‌یافته در واردات کشاورزی ایران از این منطقه مربوط به آب سبز بوده است. این موضوع علاوه‌بر این‌که نشان‌دهنده استفاده بی‌رویه از منابع آبی برای تولید و صادرات محصولات کشاورزی در ایران است، در صورت ادامه، می‌تواند منجر به کاهش ذخایر ملی منابع آب شیرین در کشورمان شود.
در توضیح مفاهیم آب آبی و آب سبز باید گفت آب‌های زیرزمینی و آب‌های سطحی، آب آبی را تشکیل می‌دهند، در حالی که به رطوبت خاک در مناطق غیر اشباع، آب سبز می‌گویند.
به گفته سعید راسخی، استاد و محقق گروه اقتصاد انرژی دانشگاه مازندران و دیگر همکارش در این تحقیق، «اگرچه در اسناد بالادستی، ازجمله سیاست‌های کلی منابع آب، تأکید قابل توجهی بر صرفه‌جویی آب و ارتقای بهره‌وری و همچنین عملکرد محصولات کشاورزی شده است، اما توجهی به مصرف و تجارت آب مجازی نشده است. بنابراین، توصیه می‌شود ضمن بازنگری ساختار تولید کالاهای کشاورزی، موضوع آب مجازی مورد توجه بیشتری قرار گیرد، به گونه‌ای که به جای استفاده از منابع آب آبی، عمدتاً از آب سبز در تولید و صادرات محصولات کشاورزی بهره‌برداری شود».
آن‌ها می‌افزایند: «از مهم‌ترین عوامل مصرف آب مجازی، کاهش عملکرد، مدیریت نامناسب آبیاری، تعداد و حجم آبیاری بیش از نیاز گیاه و تاریخ و زمان نامناسب آبیاری هستند. بر این اساس و برای کاهش استفاده از منابع آب آبی باید ابتدا نیاز آبی هر محصول مشخص شود، سپس زمان‌بندی کشت محصولات به منظور استفاده حداکثری از آب باران برای آبیاری ارائه شود و بحث آمایش سرزمین برای محصولات کشاورزی براساس شرایط اقلیمی هر منطقه تهیه شود».
بر اساس یافته‌های این تحقیق لازم است در سیاست‌های توسعه تجارت محصولات کشاورزی، کالاهای با نیاز آبی بالا مانند غلات که امکان تولید آن‌ها به دلیل منابع آب محدود در ایران وجود ندارد، از کشورهای دارای منابع آب فراوان وارد شوند و محصولاتی که مقاومت بالایی به خشکی و کم آبی دارند، در داخل تولید شوند. همچنین در صادرات محصولاتی مانند پسته و خرما که به آب زیادی به ازای هر تن تولید نیاز دارند، دقت بیشتری صورت گیرد.
راسخی و همکارش پیشنهاد می‌کنند: «علاوه بر این‌ها، به منظور افزایش عملکرد این قبیل محصولات و افزایش بهره‌وری آب در تولید آن‌ها، توصیه می‌شود که با آموزش و ترویج، استفاده از تکنولوژی‌های پیشرفته و شبکه‌های تحت فشار برای کشاورزان در دستور کار قرار گیرد و کشاورزی مدرن، جایگزین کشاورزی سنتی شود».
آن‌ها افزوده‌اند: «همچنین، با سرمایه‌گذاری در تولید محصولات با نیاز آبی کمتر به ازای هر تن تولید مانند کلم، کاهو، انگور تازه و خشک شده، بادمجان، کیوی، پیاز، هویج، شلغم و ذرت و تولید مازاد بر نیاز داخلی، زمینه لازم برای صادرات این محصولات فراهم شود».
این یافته‌های کاربردی که در صورت اجرایی شدن می‌توانند کشور را از معضل رو به رشد تأمین آب برای بخش‌های مختلف به‌ویژه بخش شرب نجات دهند، در فصل‌نامه «مطالعات اقتصادی کاربردی ایران» وابسته به دانشگاه بوعلی سینا منتشر شده‌اند.
