گزارش تصویری و تحلیل فنی مجموعه حضرت عبدالعظیم
آستان مقدس حضرت عبدالعظیم (ع) همانند دیگر زیارتگاه های بزرگ و معتبر در آغاز امر، شامل بنای حرم یعنی قسمت اصلی و مركزی آن بود و به تدریج در طول سده های مختلف بناها و متعلقات دیگر متصل بدان و پیرامون آن احداث شد و بصورت مجموعه بزرگ كنونی مشتمل بر حرم ها، رواق ها، مسجد ، ایوانها، صحن ها و دیگر آثار مربوطه و وابسته به آن درآمد كه بقاع ( دوبقعه ) امامزاده حمزه(ع) و امامزاده طاهر(ع) نیز در همین مجموعه قرار دارد.
بنای اصلی و نخستین این آستان یعنی حرم آن در نیمه قرن سوم هجری توسط « محمد پسر زید داعی علوی » تعمیر اساسی یافت و درگاه اصلی ورودی آن كه در سمت شمال واقع است، نخست به فرمان پادشاهان آل بویه و سپس به همت مجدالملك قمی تكمیل گشت و آذین یافت.
بنای اصلی و نخستین این آستان یعنی حرم آن در نیمه قرن سوم هجری توسط « محمد پسر زید داعی علوی » تعمیر اساسی یافت و درگاه اصلی ورودی آن كه در سمت شمال واقع است، نخست به فرمان پادشاهان آل بویه و سپس به همت مجدالملك قمی تكمیل گشت و آذین یافت.
بنای حرم در قسمت پائین به شكل چهارضلعی و اندازه هر ضلع حدود هشت متر است و مانند اکثر بناهای اسلامی بر فراز چهارگوشه حرم چهار فیلپوش یعنی چهار طاق مورب احداث نموده اند و قسمت بالای آن را نیز به صورت هشت ضلعی ترتیب داده اند و بالاتر از قسمت هشت ضلعی، با احداث طاق بندی های كوچك آن را به شانزده ضلعی تبدیل و بدین نحو زمینه را برای ایجاد پوشش گنبدی فراهم ساخته اند. ( درون حرم در حال حاضر مزین به آینه كاری است ) پوشش زرین گنبد شامل " طاق ضربی مدور" و گنبد بالایی آن با ساقه و بدنه بلند به صورت " مخروطی یا هرمی" بوده كه در زمان شاه طهماسب صفوی تغییر شكل یافته است.
از چگونگی تغییر یا توسعه بنا و احداث قسمت های مختلف در فاصله زمانی دوران سلجوقی (سده پنجم هجری) تا زمان شاه طهماسب صفوی( 930 تا 984 هجری ) اطلاع درستی در دست نیست.
در ماه محرم سال 944 هجری به فرمان شاه طهماسب اول ایوان آستان حضرت عبدالعظیم (ع) بنا نهاده شد و در دوران شاهان صفوی بعد او، صحن اصلی و مسجد شمالی همان صحن و رواق و مسجد بالاسر و مسجد زنانه در جوانب شمال و مغرب و مشرق حرم احداث گشت.
در دوران فتحعلی شاه قاجار(1211 تا 1250 هجری) ضریح نقره حضرت عبدالعظیم (ع) احداث شد كه اكنون بخشی از كتیبه حاشیه بالای آن در ضریح كنونی كه به وسیله استاد غلامحسین اقلیما و حاج محمد صنیع خاتم در سالهای 1337 تا 1340 شمسی ترتیب یافته در جای اصلی نصب گردیده است. در سالهای 1299 تا 1320 هجری یعنی دوره قاجار تزئینات كاشی كاری و آئینه كاری و تهیه و نصب درهای نقاشی ، منبت و خاتم و تعمیر ضریح و احداث مناره های بلند و نماسازی صحن اصلی و صحن های دیگر مجموعه آستان انجام گرفت و همچنین پوشش گنبد حضرت عبدالعظیم (ع) با خشتهای مسی زرین و احداث دو مناره بلند آن در سال 1270 هجری صورت گرفت.
قدیمی ترین اثری كه در بنای فعلی آستان سراغ می رود سردر آجری دوران سلجوقی از آثار مجدالملك قمی مربوط به سال های حدود 495 تا 498 هجری است. از ویژگی های سردر دوران سلجوقی می توان نتیجه گرفت كه بنای بقعه حتی قدیمی تر از قرن " پنجم هجری" است و احتمالاً می توان بنای فعلی را مربوط به قرن چهارم تا هفتم هجری دانست . سردر قدیمی و مدخل اصلی محوطه بقعه در قدیم هم ، همانند امروز از همین سمت شمال بوده است.
سردر قدیمی مورخ به سال "945 هجری" با در آهنی قدیمی تر( كه شاید از قرن پنجم هجری باشد) اثر تاریخی قابل توجه دیگری است كه قبلاً در گوشت جنوب غربی صحن امامزاده حمزه (ع) قرار داشته است. در كتیبه كاشی معرق به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی با حاشیه فیروزه فام و گل و بوته و اسلیمی رنگهای مختلف به خط ثلث، تاریخ بنا سال 945 نوشته شده است.
همچنین احداث بازار و صحن تازه و غرفه ها و ایوانهای اطراف صحن مزبور و ایوان بزرگ آئینه و كفشدارهای دو طرف آن، ساختمان مدرسه امین السلطان در شمال شرقی صحن، باغ جیران در مغرب آستان و باغ توتی در مغرب صحن بزرگ و بالاخره ساختمان بقعه و گنبد بزرگ امامزاده طاهر(ع) و تغییر اساسی در وضع آستان حضرت عبدالعظیم (ع) در دوران قاجاریه صورت گرفت.
بقعه امامزاده حمزه (ع) مشتمل بر حرم، به اندازه تقریبی هیات حرم حضرت عبدالعظیم (ع) همانند آن مزین به آینه كاری و ضریح نقره، مربوط به اواسط دوران قاجاریه دارای ایوان بزرگ شرقی و مسجد بالاسر است كه در جنوب غربی حرم حضرت عبدالعظیم (ع) واقع شده است. به نظر می رسد این بنا مربوط به دوران شاه طهماسب صفوی باشد.
قسمت اعظم صحن بزرگ و هیات كلی آن نیز مربوط به اتابك در زمان ناصرالدین شاه قاجاراست.
بنای امامزاده طاهر(ع) در زمان ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه قاجار(1320 ه ق) و به دستور ظل السطان و به سعی رضاقلی خان سراج الملك انجام گرفته است.
در دوران پهلوی ، تغییر چندانی در بناهای آستان بوجود نیامد و صرفا به ایجاد چند جاده كمربندی برای سهولت در رفت و آمد زایرین اكتفا شد .
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ، به دلیل شرایط بحرانی اوایل انقلاب ، اقدامات اساسی در جهت احیا و بازسازی حرم های مطهر امكان پذیر نگشت ، بلكه تا حدودی بعضی از سود جویان ، به صورت بی رویه ، در جهت ایجاد قبور جدید برآمدند . مهمترین اقدامات این دوره عبارت بود از: تخریب مقبره رضاخان و ایجاد حوزه علمیه در محل آن ، ایجاد ایوان شرقی حضرت امامزاده طاهر(ع) و توسعه شبستان های غربی و جنوبی حضرت امامزاده حمزه(ع) .
در مجموع وجود مقبره های غالبا متروك و بافت نامناسب اطراف حرم، وجهه ناخوشایندی به آستان بخشیده بود . از سوی دیگر زائران از عدم وجود امكانات جانبی و رفاهی در شان آستان رنج می بردند و لازم بود این مجموعه مقدس كه پذیرای تعداد زیادی زائر خارجی نیز بود ، به شكل شایسته ای بازسازی گردد .
مجموعه حرم حضرت عبدالعظیم (ع)، مجموعه ایست فرهنگی و مذهبی به همین لحاظ سعی شده است در طراحی و شكل دهی فضاها، از معماری سنتی كه معمولاً در مساجد و زیارتگاه ها به كار می رود، استفاده شود. در واقع با این روش ، سازه بتونی در پشت ظاهر معماری سنتی پنهان شده است یا معماری سنتی بصورت سقف و بدنه كاذب به اسكلت پیوند خورده است.
در مجموعه حرم حضرت عبدالعظیم (ع) از انواع قوسها استفاده شده است. برای نمونه از قوس های 7-2-5 و 7-2-5 شكسته ، قوس كلیل ، قوس شاخ بزی تند و كند، قوس شبدری تـند و غیره استفاده شده است.
حضرت عبدالعظیم ( ع ) فرزند عبدالله بن علی ، از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی علیه السّلام است و نسبش با چهار واسطه به آن حضرت می رسد.
پدرش عبدالله نام داشت و مادرش فاطمه دختر عقبه بن قیس . ولادت با سعادت حضرت عبدالعظیم (ع) در سال 173 هجری قمری در شهر مقدس مدینه واقع شده است و مدت 79 سال عمر با بركت او با دوران امامت چهار امام معصوم یعنی امام موسی كاظم (ع) ، امام رضا (ع) ، امام محمدتقی (ع) و امام علی النقی (ع) مقارن بوده ، محضر مبارك امام رضا ، امام محمد تقی و امام هادی را درك كرده و احادیث فراوانی از آنان روایت كرده است .
این بنا به شماره 406 و در تاریخ 11/11/1334 به ثبت رسیده است .
No tags for this post.
