گزارش تصویری و تحلیل فنی گوردخمۀ برد عاشقان
معماری صخره ای از دوران باستان در ایران رواج داشته و اگر چه این سبک از معماری بیشتر درخدمت باورهای مذهبی ایرانیان باستان بوده و اغلب نمونه های موجود از این سبک معماری کاربری گوردخمه ای دارند اما در مواردی هم شاهد استفاده های غیر مذهبی برای سازه های دست کند در دل صخره ها هستیم و نمونه هایی از معماری صخره ای نیز در ایران وجود دارد که سازندگان آن، این فضا را برای سکونت دل صخره هارا تراش داده اند.
برخی ازگوردخمه های باستانی ایران به ویژه آن هایی که ازآن شاهان هخامنشی هستند دارای تابوت سنگی بوده و درون دخمه ها به شکل اتاق درآمده اند. اغلب گوردخمه ها درصخره های کوهها ایجاد شده اند ولی در این میان دو نمونه مجزا هستند و اتاق گوردخمه درون تخته سنگی در دامنۀ کوه یا درسطح زمین ایجاد شده اند.یکی از این دو گوردخمه، دخمۀ سان رستم یا سنگ رستم در روستای بوژان، نزدیک کرمانشاه است و دیگری گوردخمۀ برد عاشقان دردشت ذهاب که درشهرستان سرپل ذهاب واقع شده است.
نوع پراکندگی گور دخمه ها و سازه های تعبیه شده در دل صخره در ایران که عمدتا مربوط به دوران پیش از اسلام و به ویژه نیمه دوم هزاره نخست پیش از میلاد هستند به گونه ای است که شاهد وجود بیشتر این موارد در مناطق غربی کشور و استان فارس هستیم. در این میان استان کرمانشاه دارای چندین گوردخمۀ معروف و نیز چندین گوردخمۀ کمتر شاخته شده است. یکی از گوردخمه های کمتر شناخته شده در استان کرمانشاه گوردخمۀ معروف به برد عاشقان است که در نزدیکی روستای مله دیزکه در دشت ذهاب شهرستان سرپل ذهاب قراردارد. در این یادداشت کوتاه به بررسی و تجزیه و تحلیل این گوردخمه می پردازیم.
دخمه یا استودان(به معنی محل نگهداری استخوان) اصطلاحی است که نقش و جایگاه مهمی درآداب مذهبی مربوط به چگونگی رفتار ایرانیان باستان با پیکر مردگان دارد. براساس مندرجات متون مذهبی ایران باستان از جمله وندیداد که بخشی از اوستا است ؛ جسد آدمی(Nasu) توسط دیو مرگ (Druj-Nasu) تسخیرمی شود و بنابراین توانایی آلوده کردن آفرینش های سپندینه یعنی آتش،آب و خاک (زمین) را دارد. براین اساس درآیین زرتشت سوزاندن مرده،به آب سپردنش و یا دفن مستقیم درخاک گناهی بزرگ محسوب می شود. به همین دلیل مردمان این عصر اعتقاد داشتند جسد فرد متوفی به جای دفن شدن یا سوزانده شدن باید به بلندترین مکان ها برده شود تا با کمک پرنده گان مردار خوار خیلی سریع ازتمامی اجزای فساد پذیر رها شود. پس از این مرحله است که استخوان های فرد مرده جمع آوری شده و به استودان ها منتقل می شوند.
برخی ازگوردخمه های باستانی ایران به ویژه آن هایی که ازآن شاهان هخامنشی هستند دارای تابوت سنگی بوده و درون دخمه ها به شکل اتاق درآمده اند. اغلب گوردخمه ها درصخره های کوهها ایجاد شده اند ولی در این میان دو نمونه مجزا هستند و اتاق گوردخمه درون تخته سنگی در دامنۀ کوه یا درسطح زمین ایجاد شده اند.یکی از این دو گوردخمه، دخمۀ سان رستم یا سنگ رستم در روستای بوژان، نزدیک کرمانشاه است و دیگری گوردخمۀ برد عاشقان دردشت ذهاب که درشهرستان سرپل ذهاب واقع شده است. شاید به نوعی بتوانیم این دوگوردخمه را با آرامگاه کوروش هخامنشی در پاسارگاد و نیز گوردختر دردشتستان استان بوشهر مقایسه کنیم با این تفاوت که این دو آرامگاه روی سکویی پله مانند درست شده اند ولی گوردخمۀ سان رستم ازقطعه سنگی نسبتاً بزرگ در سطح زمین ساخته شده وروی هیچ سکویی قرارندارد وگوردخمۀ برد عاشقان هم از تخته سنگ بزرگی دردامنۀ کوه درست شده وفاقد هرگونه سکو وپله است.
پس ازعبور از روستای نوشیروان دردشت ذهاب به روستای مله دیزکه می رسیم. درفاصلۀ تقریباً دو کیلومتری روستا و در دامنۀ کوه پاره سنگی به شکل مکعب مستطیل به ابعاد40/5 مترطول وعرض40/4متر و ارتفاع50/2متردیده می شود. درون تخته سنگ اتاقی ایجاد شده است که به گوردخمه برد عاشقان شهرت دارد. مدخل دخمه 76سانتیمتر بلندی داشته وعرض آن 61 سانتیمتراست. طول اتاق دخمه 146سانتیمتر وعرض آن نیز 105سانتیمتراست. ارتفاع اتاق دخمه درحدود89سانتیمتر است. وضع عمومی و شیوۀ تراش اتاق دخمه همانندی های زیادی با اتاق درون دخمۀ صحنه دارد به ویژه سقف هلالی اتاق گوردخمۀ بردعاشقان که شباهت بسیاری به سقف هلالی اتاق بالایی گوردخمۀ صحنه دارد وشاید بتوانیم این دخمه را همچون دخمۀ صحنه به دوران هخامنشی نسبت دهیم. هرچند هیچ گاه با قاطعیت نمی توان تاریخ ایجاد این دخمه را بیان کرد چرا که این اثر معماری فاقد نقش برجسته و یا هرگونه نقشی است که تاریخ گذاری آن را ساده کند. ضمنا این نکته را هم باید درنظر بگیریم که حتی وجود نقش برجسته هم به خودی خود نمی تواند تاریخ گذاری دخمه را با اطمینان همراه کند! به طورمثال هرچند دیگر گوردخمۀ سرپل ذهاب یعنی گوردخمۀ دکان داود یا دخمه های اسحاق وند هرسین دارای نقش برجسته هستند ولی هنوز درتاریخ گذاریشان تردیدهایی وجود دارد. پاره سنگ دیگری که بسیار به این دخمه شبیه است هم درنزدیکی آن دیده می شود که البته به شکل نیمه کاره رها شده است! ظاهراً معماران و سازندگان این گوردخمه ها قصد داشته اند دخمه ای به همین شکل و به صورت قرینه در این محل ایجاد کنند که عمل فوق به هردلیلی متوقف شده است!
یکی ازدلایل نامگذاری دخمه (بردعاشقان) همین دخمۀ ناتمام است. برد نزد مردم بومی به معنی سنگ است و تعبیر برد عاشقان اشاره به قرینه بودن این دو است و البته باورهای رایج بین مردم بومی، رنگ و بویی رمانتیک وعاشقانه به این دو تخته سنگ بخشیده است.
علاوه برعوامل طبیعی همچون وجود گلسنگ ها، جنس خود سنگ که خاصیت ورقه شدن دارد ودیگرچالش های طبیعی که به شدت گوردخمه را تحت تأثیر قرار داده اند ، آن چه که بیش از همه باعث صدمه رسیدن به این گوردخمۀ مهجور شده ؛ عامل انسانی است. به تازگی گودال کوچکی درست روبروی دخمه توسط سودجویان و تخریب کنندگان آثارباستانی به خیال دست یابی به گنج ایجاد شده و از این بدترشکستن تکه هایی از سنگ مدخل ورودی دخمه به وسیلۀ همین افرادسودجو و ویرانگر است. درون اتاق دخمه هم درسمت چپ بیننده بخشی از سنگ اتاق شکسته شده است ضمن این که چند یادگاری بزرگ به شکل عددهای انگلیسی و البته یادگاری هایی به رنگ زرد که با اسپری نوشته شده اند به شدت اعصاب هربازدید کنندۀ دلسوزی را آزار می دهد.
رها کردن آثار باستانی آن هم به این گونه و بدون هیچ تلاشی در راستای حفاظت و نگهداری ازآن ها درجایی که هروجب ازخاکش به پاس غیورمردی های پاسداران و سربازان این سرزمین در طول تاریخ چند هزار ساله آن به دست ما رسیده است به هیچ عنوان پذیرفتنی نبوده و امکید است مسئولان سازمان میراث فرهنگی کشور و استان کرمانشاه با اخذ تدابیر و تمهیداتی موثر، از تخریب و نابودی این آثار ارزشمند تاریخی پیشگیری کرده و باور داشته باشیم که این میراث گرانقدر، امانتی است که از گذشتگان به دست ما رسیده و باید آن را به آیندگان تحویل دهیم. آثار باستانی شناسۀ مردم این سرزمین بوده و اهمیت آن به اندازه ای است که بسیاری از کارشناسان؛ آثار تاریخی را فارغ از ملیت و گستره جغرافیائی، میراث تمدن بشری می دانند.
گزارش و تحلیل فنی: حمیدرضا سروری – کارشناس ارشد باستان شناسی
احسان محمدحسینی – دانشجوی دکترای باستان شناسی
تصاویر: حمیدرضا سروری
No tags for this post.
