ضرورت سازماندهی نوین اطلاعات و فناوری زلزله شناسی
اخیرا مقاله ای از شما و همکارانتان در مجله پژوهشنامه زلزله شناسی امریکا منتشر شده. جریان این مقاله چیست؟
یک همکاری بین المللی است که در منطقه فراتر از اروپا شکل گرفته. ما هم در آن حضور داشتیم.این یک برنامه مفصل در سازماندهی نوین اطلاعات و فناوری زلزله شناسی است.در واقع برنامه ای است که از سال 2015 تا 2018 در این گذر ما وارد عصر جدید زلزله شناسی می شویم .
زبان جدید به عبارت دیگر؟
عملا این طوری است. در واقع می توانیم بگوییم فناوری به معنای کلانش . نه به مفهوم فقط یک دستگاه، یک جور به روز کردن فناوری است.
برخط بودن و وب بیس بودن و بر پایه اینترنت بودن و یک فرم بودن اطلاعاتش جدید است و در آن داده های زلزله شناسی به شیوه جدیدی مبادله خواهد شد .هر ایستگاه لرزه نگاری جدید اعم از ایستگاه های سرعت نگار و شتاب نگار و هر انتقال اطلاعات جدید زلزله شناسی می رود که به سمت برپایه بر خط بر پایه وب شکل بگیرد.
طبیعتا کشورهایی که در این جریان حضور نداشته باشند، عملا از آن فرایند به دور هستند.
اگر بخواهیم شبیه سازی کنیم این مثل زبان بین فرودگاهها می ماند، در واقع شبکه حمل و نقل هوایی که باید از یک الگویی استفاده کنند و همه به یک زبان مشخص و معیار رفتار کنند
دقیقا مثال خیلی خوبی زدید. زلزله شناسی اصولا یک علم بین المللی است . در واقع عملا اگر زلزله ای در چین هم اتفاق بیفتد، داده هایی که در کشور ما ثبت می شود بسیار مهم است نه تنها از دید خود ما ، بلکه از دید محققان چینی و از دید همه محققان زلزله شناسی در دنیا.
مجموع اطلاعاتی که از دنیا برایشان ثبت می شود نشان می دهد که آن اتفاق چه بوده ، اندازه اش چه بوده، و ساز و کار آن چه بوده است
و برویم به حدود 25، 26 سال پیش که فردا سالگردش است.
دقیقا 26 سال
یادم هست که ابتدای پخش یکی از بازیهای فوتبال جام جهانی بود.
بین برزیل و اسکاتلند در جام جهانی 1990. در استرالیا، که اتفاقا بسیاری بیدار بودند، در واقع سالگردش ساعاتی دیگر است چون در دقایق اولیه 31 خرداد 1369زلزله منجیل اتفاق افتاد و طبق آمار رسمی که موجود است بیش از 15000 کشته و حدود 40000 مجروح داشت.
می شود گفت اولین رخدادی بود که منطقه مدرن شهری ما یعنی در سه شهر منجیل و رودبار و لوچان را خراب کرد و به چندین شهر آسیب های جدی زد. سد شوش درگیر شد.
گویا اخیرا شما از آن مناطق بازدید داشتید؟
بله، من دانشجوهای پژوهشکده را به آنجا بردم. سد منجیل در زمان بازدیدی که ما رفتیم لبالب پر آب بود. این فصل اینجا همین طوراست.
سال 69 سد به همین ترتیب پر آب بوده .درست در جاییکه محور سد قرار دارد گسل منجیل عبور می کند.
وقوع زلزله درنیمه شب بود، حتی همین امروز هم اگر از مردم رودبار و منجیل و لوشان سوال کنید خاطره بدی از آن نیمه شب دارند.به دلیل اینکه بازی فوتبال نگاه می کردند، آن موقع فوتبال با حدود 30 دقیقه تاخیر پخش می شد، به همین دلیل فکر می کنم در زمان وقوع زلزله نیمه اول را نشان می دادند و می دانید مردم گیلان خیلی فوتبالدوست و علاقه مند به فوتبال هستند و تعداد زیادی از آن ها خوشبختانه بیدار بودند، همین بیدار بودن مقدار زیادی کمک کرد به اینکه زنده بمانند و جان به در ببرند.
زلزله منجیل چند ریشتر بود.؟
7.3 بزرگای زلزله بود . یک گسل زمین لرزه ای درست کرد که به طول 75 کیلومتر تا کوهستان ادامه داشت و تعدادی زمین لغزش ایجاد کرد.
همان طور که گفتم مثلا یکی از ویژگی های این زلزله لغزش بزرگی بود که در شمال رودبار در روستای فتلک آمد . روستای فالک کاملا به سمت روستای فشان حرکت کرد و روی آن قرار گرفت.
در همان نقطه حدود 250 نفر کشته به جا گذاشت. لغزش های متعدد دیگری هم جاده ها را مسدود کرد و موجب کشته شدن افراد شد. البته در دورتر ، حدود 95 کیلومتری رشت چند تا مجتمع از جمله مجتمع صادری پور و یک مجتمع آپارتمانی بود که کاملا فرو نشست. تعداد زیادی در حدود 100 نفر در همان نقطه کشته شدند. یاد همه آن ها گرامی باد. یاد این جان باختگان زلزله 31 خرداد و تلخی آن حادثه فکر می کنم هیچ وقت نتواند فراموش شود.
ولی از دید تاثیری که زلزله 31 خرداد روی جامعه ایران گذاشت، زلزله 31 خرداد 69 درست حدود 2 سال بعد از پایان دفاع مقدس بود و آن امکاناتی که کشور در زمان جنگ داشت، در زمان جنگ تحمیلی به عنوان ستادهای پشتیبانی از جبهه ها عملا آنها به زلزله کمک کرد.
آماده باش بود؟
تقریبا می شود گفت امکانات موجود کشور در آن موقع این ها بود چون ما هنوز ستادهای حوادث غیرمترقبه را نداشتیم.بعد از زلزله 31 خرداد براساس مصوبه مجلس شورای اسلامی بود که این ستادها تشکیل شدند تا کشور یک زیرساختی داشته باشد .امروزه مجموع این ستادها به عنوان ستاد مدیریت بحران زیر نظر وزارت کشور شناخته می شود.
می خواهم بگویم آن ستادهای پشتیبانی جنگ و ستادهای بازسازی که شکل گرفته بود، بازسازی دفاع مقدس ، در واقع امکانات کشور بود برای پاسخ به این رخداد، ولی اتفاقات مهمی افتاد، اینکه آیین نامه زلزله جدی تر گرفته شد. یعنی آیین نامه وجود داشت، در سال 66 مصوبه هیات وزیران دارد.
ما کشوری هستیم که علاوه بر اینکه از سال 64 پیش نویس آیین نامه نوشته شد، بیش از 51 سال است که آیین نامه زلزله داریم.در کشورهای اطراف می شود گفت ما خاص هستیم. در این منطقه ما اولین کشوری هستیم که چنین سابقه و پیشینه ای داریم. از سال 49 به عنوان بخشی از آیین نامه 519 بود. از سال 66 نیز مصوبه هیات وزیران دارد.
جالب است آیین نامه زلزله، که امروز به عنوان آیین نامه 2800 شناخته می شده، دارای مصوبه هیات وزیران است برای اجرا.و این هم جالب است شاید کمتر کشورهایی در دنیا باشند که آیین نامه زلزله شناسی شان دارای مصوبه هیات وزیران است و این نشان دهنده اهمیتی است که به آیین نامه داده شد.می شود گفت از نظر عملیاتی شدن استفاده از آیین نامه 2800، شاید بعد از زلزله 31 خرداد بود که خیلی جدی به این مسئله پرداخته شد و به اهمیتی که در شکل گیری سازمان های نظام مهندسی چند سال بعد داده شد.
می شود گفت آثار روانی زلزله 31 خرداد یک تحول بود. شبکه لرزه نگاری باند پهن یعنی پژوهشگاه ما چیزی حدود 6 ماه قبل از زلزله 31 خرداد 69 تاسیس شده بود. ولی عملا مقدار زیادی از فعالیتهایش از جمله شبکه لرزه نگاری باند پهن از سال 70 در ایران شروع به نصب شد و شتاب نگاری که از سال 52 وجود داشت از بعد از 31 خرداد به سمت دیجیتال شدن رفت.
می شود گفت الان تفاوتی که شما گفتید تکنولوژی جدید با قدیم دارد، این است. ما مثلا از 1990 یا 1369تکنولوژی آنالوگ خیلی برای لرزه نگاری معمول بود. از بعد از 1990 یعنی دهه آخر قرن 20 تکنولوژی دیجیتال در کشور ما زیاد استفاده شد از جمله در شبکه شتاب نگاری ما هزار دستگاه شتاب نگاری خریداری شد و در مرکز تحقیقات راه و مسکن و شهرسازی در کل کشور اینها را همکاران نصب کردند.
این دیتاها و اطلاعات بلافاصله در لحظه منتقل می شد؟
شتاب و لرزه نگاری ها اکثرشان بلافاصله نیست به صورت آفلاین یا خط خاموش است یعنی وقتی زلزله ثبت شد معمولا یک پیامی و یک چراغی هست که روشن می شود، سیگنالی می فرستد که ثبت کرده و معمولا باید کسی را بفرستند و داده ها را از آن دستگاه بردارد.
این هم یکی از کارهایی است که در این نسل جدید زلزله شناسی برخط شد .به طور کلی همه سیستممان از جمله شبکه لرزه نگاری باند پهن و سامانه شتاب نگاری باید به سمت سامانه برخط برود، البته استفاده از تکنولوژی و دستگاههای جدید طبیعتا سرمایه گذاری جدی هم می خواهد.
برگردیم به تجربه سال 69 و اتفاقی که 26 سال زمان از آن گذشته و در مورد آن صحبت می کنیم. اشاره کردید به این که چه چیزهایی شکل گرفته بود ولی ما به طور مثال در منطقه غرب تهران حادثه فرونشست زمین را تجربه کردیم و انفجاری که اتفاق افتاد، آتشی که خیلی زود مهار نشد، آیا سامانه ای یا فناوری وجود دارد که به ما در زمان حوادث کمک کند، به طور مثال حداقل بتواند گاز را قطع کند؟
سامانه ای وجود داردکه سامانه هشدارپیش هنگام است که یکی ازقسمتهای تکنولوژی نوین که البته خیلی هم نوین نیست یعنی ما الان تقریبا 10 سالی است که باید می داشتیم ولی هنوز نداریم .تقریبا در دنیا هم جدید است.می شودگفت سامانه هشدارپیش هنگام یا دستگاه دیجیتال یا لرزه نگاراست که درپژوهشگاه همکاران ما ساختند.
مثل گوشی طبیب هاست؟
بزرگتر است مثل یک پارچ آب است منتها خیلی کوتاه و بزرگ
این دستگاه ارتعاش سنج است؟
دقیقا . این سنسوری است که سه مولفه دارد.دو مولفه افقی و یک مولفه قائم. کلا زلزله شناسی به این ترتیب در دنیا انجام می شود. یکی از دستگاههایی است که می خواهم نشان دهم در سال های اخیر ساخته شده
در ایران ساخته شده؟
بله طراحی آن در پژوهشگاه ما اتفاق افتاده و دستگاه خوبی است.
این یعنی در نقاط مختلف کشور توزیع شده است یا فقط در پژوهشگاه؟
چند تا دستگاه ساخته شده اما توزیع نه. می دانید تکنولوژی های خاص یا به اصطلاح غربی ها by demand است ، بر اساس تقاضاست. یعنی یک تقاضایی باید بیاید بگوید از این ها 100 تا برای ما درست کن. بعد ما با آن کارگاهی که این کار را برای ما انجام می دهد می گوییم 100 تا بساز. این طور نیست که ما بتوانیم 10 هزار از این کار را آماده داشته باشیم چون هزینه بر است.
شما نمی فرمایید نیاز داریم؟
خب نیاز داریم منتها سازمان ها باید برای این کار پول بدهند.
کجاها؟
متعددند. خیلی جاها هستند. شهرداری، شرکت گاز دارند در این زمینه یک کارهایی می کنند .از همین تکنولوژی می شود برای درست کردن سامانه هشدار پیش هنگام استفاده کرد.به عنوان مثال فرض کنیم زلزله ای در شمال شرقی تهران قرار است بیاید. آن موج مخرب وارد می آید چون اساس تکنولوژی بر اساس این است که شما یک موج فشاری دارید دریافت می کنید. موج اولیه موج فشاری است. این تکنولوژی می گوید به محض اینکه موج فشاری دریافت شد شروع می کند و حدس می زند که اندازه این اتفاق چقدر است و آن پشت سری که موج خرابی است معمولا با چه فاصله زمانی دارد می رسد.
بر اساس حدودی که تعریف می شود و آستانه ای که تعریف شده برای اینکه مثلا شیر گاز قطع شود یا ترمز قطار مترو یا قطار سریع السیر بین شهری را هشدار دهد. آنجا باید تنظیم شده باشد بگویند از چه حدی بالاتر این هشدار را بدهد.
در سفری که بیش از یک سال و چند ماه پیش به ژاپن داشتم یک بار این اتفاق برای ترمز قطار افتاد . این برای این است که قطار از خط خارج نشود یا برای خطوط گاز برای اینکه دچار انفجار نشوند.
به طور مثال شهر استانبول 240 ایستگاه لرزه نگاری دارد . و سامانه این تکنولوژی را دارد. این تکنولوژی در همه جای دنیا باید با ماهواره کار کند یعنی انتقال برخط اطلاعات اتفاق بیفتد.
که در لحظه بتواند اطلاعات را منتقل کند
بله. چون اینجا ارزش ثانیه هاست.این مثال را زدم چون استانبول شرایطش تقریبا شبیه ما است هم از نظر جمعیت ، هم از نظر وسعت وهم از نظر خطر زلزله تنها کشور همسایه ماست .آن 240 ایستگاه در واقع کل شهر استانبول را پوشش میدهد و در سال 2016 به سمت هزار ایستگاه دارند می روند.
در ایران وضع چگونه است . ما در ایران هشدار پیش هنگام نداریم؟
در داخل شهر تهران 10 ایستگاه لرزه نگاری داریم. حدودا 50 ایستگاه شتاب نگاری داخل و پیرامون شهر
البته جاهایی مثل شرکت گاز ، شرکت آب و فاضلاب دنبال این هستند در قسمت های مختلف یعنی قدری جلوترند. بعضی جاها یک مقدار عقب تر
12 سال پیش همکاران ترک در خیلی از زمینه ها از ما عقب تر بودند. در بازدیدی که در ترکیه داشتم بارها بعد از زلزله سال 99.ولی امروزه بیش از 350 ایستگاه میان دوزه یا باند پهن دارند. شبکه لرزه نگاری ترکیه از یک سوم خاک ما یک مقدار بزرگتر است یعنی به نصف خاک ما نمی رسد و استانبول 240 ایستگاه برخط رصد می کنند . این 12 سال اخیر این کارها را انجام دادند. از نظر من ما نه تنها از نظر توان و نیروی انسانی عقب نیستیم، از نظر بودجه و امکانات هم چیزی کم نداریم فقط عزم و اراده می خواهیم که حادثه ای مثل تهران که اتفاق افتاد در 28 خرداد امسال، این حادثه اگر در هنگام زمین لرزه اتفاق بیفتد حتما عواقبش بزرگتر خواهد بود. سامانه هشدار پیش هنگام جلوی رخ دادن زلزله را حتما نمیگیره ولی می تواند جلوی ریسک ها را بگیرد و آسیب پذیری را کمتر کند. ما در استراتژی و راهبرد کلی در مورد مساله زلزله تا می توانیم باید به سمت ایستگاه های قوی برویم.
