بحران پسماندهای صنعتی و لزوم ترویج فرهنگ دانش و فناوری سبز
کم نیست خبرهایی که هر ازچندگاهی قصه بی مهری به طبیعت را برایمان یاداوری می کند و شنیدن آنها قلب هر انسان دوستدار محیط زیست را جریحه دار می کند.همین دو سال پیش بود که بیش از 2 میلیون قطعه ماهی در فاجعه ای زیست محیطی در سد فشافویه شهرستان ری به دلیل ورود فاضلاب خام شهرک صنعتی به این سد تلف شدند.
رئیس اداره محیط زیست شهرستان ری در آن برهه دلیل این اتفاق را ورود فاضلاب خام شهرک صنعتی واوان به سد 200 هکتاری فشافویه اعلام کرد و گفت: پیش از این فاضلاب خام شهرک صنعتی واوان با کانال آبی مخلوط و به ترتیب به دریاچه شهرک سینمایی دفاع مقدس و بعد سد فشافویه وارد می شد که با قطع این کانال آب، فاضلاب خام به طور مستقیم وارد این سد و منجر به افزایش شدید آلودگی و ایجاد فاجعه زیست‌محیطی در منطقه شده است.
همچنین ورود حجم بالایی از فاضلاب های صنعتی استان های جنوبی کشور به خلیج فارس، مشکل زیست محیطی اغلب شهرک های صنعتی و کم توجهی به تصفیه فاضلاب و استانداردهای زیست محیطی، ورود فاضلاب ها و پساب های صنعتی به زمین های کشاورزی و از همه دردناک تر ورود فاضلاب های عفونی بیمارستان ها و مراکز درمانی نقاط مختلف کشور به رودخانه ها و دریاها محیط زیست کشورمان را با بحران جدی مواجه کرده است.
اما چند سالی است که دانشمندان و مهندسان علم شیمی برای رفع آلودگی های زیست محیطی به واژه جدیدی تحت عنوان«شیمی سبز» رسیده اند، که بهره گیری از راهکارهای مهندسی و تکنولوژیک ارائه شده در این روش به طور حتم گام مهمی در کاهش هرچه بیشتر معضلات زیست محیطی است.
**دانش مهندسی سبز مرهمی برای دردهای علم شیمی
شیمی یا همان کیمیا به عنوان علم و دانش تبدیل مواد کم ارزش به مواد ارزشمند از قدیم نقش بسیار اثرگذاری در پیشرفت تمدن انسان داشته است و جایگاه این علم در اقتصاد و زندگی آدمی روز به روز پر رنگ تر شده است که البته همزمان با این پیشرفت ها این دانش، آسیب ها و خطراتی نیز برای سلامتی و محیط زیست انسان به همراه داشته است.
شیمیدان ها طی سالها کوشش و پژوهش، مواد خاصی از طبیعت برداشت و آن را به مواد دیگری تبدیل کرده اند که سلامت انسان و محیط زیست را به چالش کشیده اند، به طوریکه این مواد دیگر به سادگی به چرخه طبیعی مواد باز نمی گردد و سالهای طولانی بصورت زباله های بسیار مضر و همیشگی در طبیعت باقی خواهند ماند.
شاید امروزه تاثیر علم شیمی در پیشرفت های تکنولوژیکی بشر بخصوص در بخش انرژی هسته ای، نفت، گاز، پتروشیمی، صنعت دارو، پلاستیک، سازه‌های جدید فایبرگلاس و بخش عظیمی از صنایع بر کسی پوشیده نباشد. از سوی دیگر نیز ریشه بسیاری از فجایع زیست محیطی در عصر کنونی نیز در پساب ها و پسماندهای باقیمانده از تولید انواع و اقسام مواد شیمایی است.
همین دلیل کافی بود که سازمان ملل متحد سال 2011 میلادی را سال جهانی شیمی نامگذاری کند تا ضمن معرفی اهمیت علم شیمی و جذب نخبگان به این علم، تبعات زیانبار مواد شیمیایی برای محیط زیست را به صنایع گوشزد کند.
شیمی سبز یا همان شیمی فلسفه تحقیقاتی شیمی و مهندسی شیمی است که هدف آن طراحی فرایندهایی برای تولید محصولات است که با محیط زیست سازگار بوده و ضمن به حداقل رساندن خطرات ناشی از مواد شیمیایی و آلاینده به دنبال کاهش و جلوگیری از آلودگی در محیط زیست است، بنابراین هدف نهایی شیمی سبز، افزایش کیفیت زندگی در کره خاکی بصورت تمیزتر و ایمن تر است.
در ایران نیز نظر به اهمیت حفظ محیط زیست از ضایعات مواد پلیمری و ضرورت پرداختن به تحقیقات مرتبط با کاهش خطرات زیانبار آلودگی های ناشی از این مواد جدا از اقدامات اولیه ای که در معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری برای معرفی فرایندها شکل گرفته است کمیته ای نیز تحت عنوان کمیته سبز در پژوهشگاه پلیمر و پتروشیمی ایران تاسیس شده است.
اما با وجود اینکه بحث های شیمی و تکنولوژی سبز در بسیاری از کشورها از جمله آلمان، آمریکا، کانادا، چین و سوئد پیشرفت های محسوسی داشته است، این فرایندها در کشورمان که با انواع و اقسام مخاطرات زیست محیطی دست و پنجه نرم می کند هنوز ناشناخته است.
ضعف قوانین و نبود فناوری اصلی ترین مشکل ایران در استفاده از تکنولوژی سبز است
استاد دانشکده مهندسی شیمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر با اشاره به اینکه، وضعیت دفع آلاینده ها در کشورمان به هیچ وجه مناسب نیست، ضرورت استفاده مناسب از تکنولوژی سبز را به منظور کاهش هرچه بیشتر مخاطرات زیست محیطی مورد تاکید قرارداد و گفت: ضعف قوانین و نبود فناوری را مشکل ایران در حوزه استفاده از تکنولوژی سبز دانست.
بابک بنکدارپور روز شنبه در گفت و گو با ایرنا، با بیان اینکه، هدف شیمی سبز یا همان مهندسی شیمی طراحی فرایندهایی برای تولید محصولاتی است که با محیط زیست سازگار است، گفت: این فناوری ضمن به حداقل رساندن خطرات ناشی از مواد شیمیایی و آلاینده به دنبال کاهش و جلوگیری از آلودگی در محیط زیست است، بنابراین هدف نهایی شیمی سبز، افزایش کیفیت زندگی در کره خاکی بصورت تمیزتر و ایمن تر است.
وی افزود: در بحث شیمی سبز محصولات شیمیایی باید طوری ساخته شوند که بصورت ایده آل هیچگونه و در شرایط عادی با پساب و پسماند بسیار محدود از صدمه کمتری به محیط زیست برخوردار باشند، مانند محصولات صنایع پتروشیمی و نفتی و تمام محصولاتی که پایه آنها شیمی است.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه، چرخه تولید بسیاری از محصولات همراه با مقداری ضایعات، پسماند و پساب است گفت:اینگونه مواد نبایستی همینطوری در محیط زیست رها شود و تا حد امکان باید بازیافت و رقیق شوند.
وی درادامه با اذعان به اینکه، تنها کاری که در حوزه تکنولوژی سبز در ایران می شود تصفیه فاضلاب های عمومی برای جلوگیری از آسیب رسانی به طبیعت است، استفاده از این نوع تکنولوژی در کشورمان را در بخش های مختلف صنعتی به منظور کاهش شدت آسیب رسانی به محیط زیست بسیار ضروری دانست.
بنکدار اظهارکرد: بسیاری از مراکز صنعتی کشورمان از یک سو به دلیل نبود قوانین و جرائم سختگیرانه و از یک طرف به جهت عدم بهره مندی از تکنولوژی و فناوری های روز دنیا محیط زیست کشور را آلوده تر می کنند.
این استاد دانشگاه صنعتی امیرکبیر همچنین گفت: تا زمانی که بخش صنعت کشورمان به دلیل اینکه با مشکلات اساسی تری مواجه و از سودآوری لازم برخوردار نیست، تکنولوژی سبز را فقط یک نیاز ثانویه و حرکت لوکس می داند، انگیزه لازم برای استفاده از این نوع تکنولوژی وجود نخواهد داشت.
دروس دانشگاهی همگام با پیشرفت های صنعتی تغییر نکرده است
این استاد دانشگاه در ادامه با بیان اینکه، تولید علم و فناوری در جهان امروزی یکی از وظایف خطیر دانشگاه ها محسوب می شود، گفت:این وظیفه جامعه علمی کشور است که با توجه به موقعیت خود خارج از مسائل سیاسی، فرهنگی و اقتصادی به دنبال رفع مشکلات کشور باشد.
وی در عین حال با بیان اینکه، دانشگاه ها نیز به منظور اقدامات علمی و پژوهشی خود با مشکلاتی از جمله تامین بودجه مواجه هستند گفت: با حداقل امکانات نمی توان در حوزه های مختلف علمی از جمله شیمی سبز و تکنولوژی های مربوطه به پیش رفت و این نیازمند ارزش قائل شدن برای پژوهش و تحقیق است.
بنکدارپور با اشاره به اینکه، طی ماه های اخیر یک کار پژوهشی از سوی دانشگاه صنعتی امیرکبیر در حوزه آشنایی با واحدهای درسی و ساختار دانشگاه های درجه یک دنیا انجام شده است، گفت: با انجام این کار پژوهشی مشخص شد که همگام با نیازهای جامعه و پیشرفت های صنعتی دروس دانشگاهی نیز متحول شده است.
وی با بیان اینکه، برنامه های درسی و واحدهای دانشگاهی در مقطع کارشناسی یا بالاتر در رشته شیمی نسبت به سایر کشورهای پیشرفته خیلی به روز نشده است، گفت: در طول 30 سال گذشته تنها پس از انقلاب فرهنگی یک اصلاحات جزئی در تعدادی از واحدها و رفرنس ها صورت گرفت.
بنکدارپور با اشاره به اخذ مدرک کارشناسی رشته مهندسی شیمی از یکی از دانشگاهها انگلیس حدود 30 سال پیش گفت: برنامه ای که دانشگاه های انگلیس در حال حاضر برای سطح کارشناسی مهندسی شیمی تعریف و تنظیم کرده است با برنامه دانشگاهی کشورمان بسیار متفاوت است و نظام فعلی آموزشی ایران خیلی با 30 سال پیش انگلیس تفاوتی نمی کند.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه، بعنوان مثال حدود 30 سال پیش بحث شیمی سبز و تکنولوژی آن دردنیا مطرح نبود، گفت: این درصورتی است که دانشجویی که امروز لیسانس مهندسی شیمی می گیرد و می خواهد در صنعت شیمایی مشغول بکار شود با با این مفهوم و مباحث مربوطه آشنایی کامل داشته و در ذهنش جا فتاده باشد.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: در حال حاضر یک کمیته ای متشکل از کارشناسان و مهندسین شیمی در دانشگاه صنعتی امیر کبیر برای بازنگری و بروز رسانی واحدهای درسی رشته مهندسی شیمی تشکیل شده است.
فعالیت های ایران در فرایندسازی تکنولوژی سبز ازانسجام لازم برخوردار نیست
در راستای توجه به طراحی فرایندهای مهندسی شیمی در توسعه پایدار و راهکارهای شناسایی بازیافت از پسماند و پساب های صنعتی تاکنون تعدادی همایش و کنفرانس نیز در ایران برگزار شده است که مهمترین آن کنفرانس مهندسی و تکنولوژی های سبز برای آینده پایدار است که آبانماه سال گذشته(1394) در دانشگاه صنعتی امیر کبیر برگزار شد.
موضوعاتی همچون نحوه بازیافت از پسماند و پساب، لزوم احداث پارک های اکو صنعتی در ایران (همزیستی صنعتی)، خط مشی های محیط زیستی محصول محور به خصوص در صنایع پایین دستی نفت و پتروشیمی و ترویج فرهنگ و دانش مهندسی سبز در صنعت و دانشگاه و ارتباط آنها به منظور کاهش انتشار گازهای گلخانه ای از جمله اهداف برگزاری این کنفرانس بود.
معاون پژوهشی دانشکده شیمی دانشگاه امیرکبیر که دبیری نخستین کنفرانس مهندسی تکنولوژی های سبز برای آینده پایدار را برعهده داشته است، در خصوص چرایی برگزاری این کنفرانس از سوی دانشگاه امیرکبیر با تاکید براینکه نقش و جایگاه مهندسی شیمی در سبز شدن صنایع بسیار اثرگذار و مهم است گفت: شعار دانشگاه امیرکبیر پییشتازی در توسعه پایدار است.
نرگس فلاح در گفت و گو با خبرنگار ایرنا ادامه داد: امیرکبیر نخستین دانشگاهی است که دفتر توسعه پایدار و پژوهشکده انرژی را با دیدگاه تکنولوژی سبز تاسیس کرده است و دانشکده مهندسی شیمی این دانشگاه نیز قدیمی ترین دانشکده در ایران است می تواند یکی از متولیان اصلی این موضوع باشد.
این استاد دانشگاه بر ارتباط تنگاتنگ صنعت و دانشگاه برای رفع معضلات زیست محیطی تاکید کرد و گفت: این دانشکده های شیمی بودند که در ابتدا فرایندها را معرفی و صنعت نیز از آن استفاده کرد، حالا نیز باید این فرایند ها اصلاح و مجددا معرفی شود.
فلاح در ادامه با تاکید بر اینکه، فعالیت های ایران در حوزه تکنولوژی سبز ازانسجام لازم برخوردار نیست، گفت: بعنوان مثال سازمان بهینه سازی مصرف سوخت در حال کاهش مصرف سوخت است و به نوعی در جهت سبز شدن و کاهش مصرف انرژی و کاهش گازهای گلخانه ای تلاش می کند اما فعالیت های این سازمان با سایر دستگاه ها هماهنگ و جهت دار و سازماندهی شده نیست، مانند یک انجمن که چند تا زیرشاخه وجود دارد و هرکدام یک کاری می کنند آن زیرشاخه ها موجود هستند اما منسجم عمل نمی کنند.
وی با بیان اینکه، دومین کنفرانس مهندسی و تکنولوژی های سبز برای آینده پایداردر آبانماه امسال نیز برگزار می شود، و قرار است این کنفرانس بصورت سالانه برگزار و یک دبیرخانه دائمی داشته باشد، دعوت از تعدادی از دانشمندان موفق کشورمان که در بخش شیمی سبز در خارج از کشور فعالیت می کنند، اهدا جایزه شیمی سبز، دایر کردن نمایشگاه معرفی محصولات سبز و ارائه مقالات را از جمله برنامه های اصلی این کنفرانس بین المللی عنوان کرد و گفت: امسال این کنفرانس با حمایت وزارت صنعت و معدن وتجارت و همچنین وزارت نفت برگزار می شود.
معاون پژوهشی دانشکده شیمی دانشگاه امیرکبیر با بیان اینکه جامعه هدف ما بیشتر در این کنفرانس بخش صنعت بخصوص صنایع پتروشیمی است گفت:ما بعنوان دانشکده مهندسی شیمی باید در این کنفرانس ها بتوانیم صنعت پتروشمی را در بهبود فرایند دفع پسماندها و پساب های صنعتی مضر برای محیط زیست قانع کنیم.
وی با تاکید براینکه، صنایع پتروشیمی بزرگترین و تاثیرگذارترین صنعت به دلیل بالابودن اشل آلایندگی شناخته شده است و پس از آن صنایع پایین دستی قرار دارند، برگزاری این کنفرانس ها را در تبیین هرچه بیشتر تکنولوژی سبز را بسیار اثر گذار دانست.
مدیریت پسماندهای صنعتی در کشور در گرو فرهنگ سازی است
معاون پژوهشی دانشکده شیمی دانشگاه امیرکبیر در ادامه، نبود برنامه برای مدیریت پسماندهای ناشی از اجرای برخی طرح های صنعتی در واحدهای تولیدی را مشکل قدیمی و اساسی صنعت کشور می داند و گفت:این مشکل به دلیل گران بودن تجهیزات و دانش فنی نیست، بلکه معضلی فرهنگی است که رفع آن نیاز به فرهنگ سازی دارد.
فلاح افزود: تجربه ثابت کرده است که بازیافت فاضلاب، پساب ها و پسماندهای واحدهای صنعتی که به عنوان پروژه های زیست محیطی نام برده می شوند، به علت هزینه بر بودن و اینکه غالبا محصول محور نبوده و از خروجی اقتصادی برخوردار نیستند، در استراتژی های مدیریتی جایگاهی ندارند.
وی که دبیری نخستین کنفرانس مهندسی و تکنولوژی های سبز برای آینده پایدار را که آبان ماه سال گذشته به همت این دانشگاه و حمایت شرکت ملی پتروشیمی ایران برگزار شد، عهده دار بوده است، اظهار کرد: مدیران به طور طبیعی برای جلوگیری از هرگونه هزینه بدون سودآوری، ترجیح می دهند در بحث تکنولوژی سبز ورود پیدا نکنند.
فلاح با بیان اینکه، پس از گران شدن بنزین در کشور در مصرف آن تغییرات چندانی رخ نداد، افزود: با وجود افزایش آلودگی هوا نه تنها تعداد تردد خودروها در معابر شهری کمتر نشده بلکه بیشتر هم شده است؛ بنابراین توسعه تکنولوژی سبز در صنعت نیز نیازمند فرهنگ سازی در جامعه است.
عضو هیات علمی دانشکده مهندسی شیمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر اظهار کرد: این مشکل فرهنگی در خانواده ها نیز شایع است و کمتر خانواده ای را می توان یافت که زباله های خود را تفکیک کند چراکه با مقداری زحمت همراه است؛ بنابراین رفع این مشکل نیازمند تلاش بیشتر در حوزه فرهنگ سازی است.
وی اضافه کرد: در طول سال های گذشته به هنگام خرید و تهیه تکنولوژی مربوط به راه اندازی طرح های تولیدی هیچگاه نسبت به خرید دانش فنی مربوط به پسماند و خطرات آن حساسیت لازم وجود نداشت چراکه کشور ما نزدیک دریا است و خیلی راحت تمام پساب ها در آن تخلیه می شود.
فلاح با بیان اینکه، دانشگاه صنعتی امیرکبیر یکی از با سابقه ترین موسسه های آموزش عالی کشور در زمینه فنی و مهندسی است، گفت: به دلیل اینکه این دانشگاه یک مرکز علمی صنعتی است، بحث ما بیشتر روی مهندسی سبز متمرکز است چراکه بخش فرایند تولید بسیار مهم است.
وی با تاکید بر این موضوع که درحال حاضر بحث تکنولوژی های سبز در دنیا به سمت اقتصادی شدن حرکت می کند، گفت: اینکه تکنولوژی سبز منجر به بهره وری، محصول بهتر و صرفه جویی در انرژی شود، به عنوان اقدامات تشویقی و حمایتی مورد توجه جدی کارشناسان دنیا قرار گرفته است.
دبیر نخستین کنفرانس مهندسی و تکنولوژی های سبز برای آینده پایدار افزود: اکنون افرادی که می خواهند فرهنگ و تکنولوژی سبز را جا بیندازند، بیشتر به سمتی حرکت می کنند که برای پساب ها، پسماندها و تمام محصولات مازاد صنایع، کاربری جدیدی تعریف و این ضایعات را مجدد در چرخه تولید استفاده کنند.
وی معتقد است هنگامی که استفاده مجدد از پسماندها، فاضلاب ها و پساب های بخش تولید به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه باشد، مدیران نیز در هزینه های بکارگیری تکنولوژی سبز کارشکنی نخواهند کرد، اما تا زمانی که این کار اقتصادی نباشد مشکل همچنان پابرجاست.
فلاح گفت: برای مساله پساب و پسماندهای مجتمع های تولیدی کشورمان که بسیار برای محیط زیست آسیب زا است، نیز راهکارهای مناسب وجود دارد اما به دلیل اینکه یک مقدار هزینه های آن بیشتر از جریمه های درنظرگرفته شده قانونی است، مدیران ترجیح می دهند که جریمه را پرداخت کنند.
این استاد دانشگاه معتقد است: سطح جریمه های زیست محیطی باید تا حدی افزایش یابد که ضمن بازدارندگی تولیدکننده را تشویق کند که به سمت مدیریت مناسب پسماند حرکت کند و با صنایع آلاینده نیز به صورت جدی برخورد شود.
وی ضمن تاکید بر وضع قوانین مناسب در اجبار بخش صنعت به خصوص صنایع پتروشیمی در مصرف درصدی از آب پساب ها و فاضلاب های خود در چرخه مجدد تولید به منظور جلوگیری از آسیب رسانی به طبیعت، پیشنهاد کرد که مدیریت آب مصرفی اینگونه واحدها به صورت جدی مدیریت شود.
معاون پژوهشی دانشکده شیمی دانشگاه صنعتی امیرکبیر، افزود، از یک زمان مشخصی ورودی آب این کارخانه ها باید بسته شود و آنها مجبور به احیای درصدی از پساب ها در چرخه تولید و بازیافت مجدد پسماندها شوند.
سازمان حفاظت محیط زیست به اهرم اجرایی قوی نیازمند است
معاون پژوهشی دانشکده شیمی دانشگاه صنعتی امیر کبیر در ادامه با اشاره به اینکه حیطه کاری سازمان حفاظت محیط زیست با وجود توان محدود این سازمان مقداری گسترده تعریف شده است و این سازمان باید از گونه های حیوانی نایاب تا جنگل ها و مراتع سراسر کشور صیانت کند گفت:این در حالی است که این سازمان به لحاظ اهرم اجرایی و برخی ناهماهنگی های قضائی و انتظامی نمی تواند قوی عمل کند.
فلاح با اشاره به اینکه، سازمان حفاظت از محیط زیست نیز وظیفه خود را تنها تعریف استانداردها و نظارت و جریمه تعریف کرده است گفت:اگر جریمه ها دریافتی از صاحبان مشاغل به صندوق محیط زیست وارد شود سازمان حفاظت از محیط زیست می تواند از این سرمایه برای بهبود عملکرد و راه اندازی سیستم تصفیه خانه استاندارد پساب های مجتمع های تولیدی فاقد این سیستم ها بهره گیری کند.
فلاح با تاکید براینکه برای تائید تکنولوژی صنایع باید از کارشناسان بهداشت، ایمنی و محیط زیست ( HSE) مربوطه نیز بهره برد گفت:قبلا تنها سازمان محیط زیست بر این تکنولوژی ها نظارت می کرد.
وی افزود: بعنوان مثال تمام درخواست های ارائه شده به سازمان حفاظت از محیط زیست برای فعالیت در تمام حوزه ها از جمله پتروشیمی، غذایی و یا دامداری تنها از سوی کارشناسان محدودی مورد بررسی واقع می شد که گاها نیز از جزئیات طرح ها شناختی نداشته و اظهارنظر می کردند، اما طبق مقررات جدید تکنولوژی طرح ها باید ابتدا در وزارتخانه مربوطه از سوی کارشناسان تائید شود و این گام مناسبی است.
معاون پژوهشی دانشکده شیمی دانشگاه صنعتی امیر کبیر با بیان اینکه از این پس مرجع تایید کننده تکنولوژی برای راه اندازی طرح های صنعتی، سازمان مرتبط با طرح صنعتی و سازمان حمایت از محیط زیست است، این موضوع را بسیار امیدوار کننده و گام مهمی در توسعه تکنولوژی سبز در کشور دانست.
وی گفت:طبق مقررات جدید تمام آلاینده های تکنولوژی باید درابتدا آغاز هر طرحی شناسایی و در ابتدا راهکارهای برخورد با این آلاینده ها نیز مشخص شود و پس از آن به طرح های صنعتی مجوز داده می شود.
