بیابان زایی تهدیدی جدی برای صلح و امنیت جهانی

 بان کی مون، دبیر کل سازمان ملل، در پیامی که در سال 2015 به مناسبت این روز صادر کرد، گفت فرسایش خاک و بیابان زایی که با عواملی چون تغییرات آب و هوایی تشدید شده، نه فقط معیشت انسان ها را به خطر انداخته، بلکه تهدیدی جدی برای صلح و امنیت جهانی به شمار می آید. نزاع بین جوامع وابسته به کشاورزی با دامداران بر سر منابع آبی و  زمین قابل کشت در بسیاری از مناطق جهان به رویارویی های خشونت بار منجر می شود.

بسیاری از مناطق جهان به ویژه ایران در معرض فرسایش شدید خاک و بیابان زایی قرار دارند. در بخش مدیریت منابع آبی، حفر چاه های غیرمجاز و همچنین توسعه سدسازی بدون مطالعه اثرات آن روی محیط زیست نیز در این امر به شدت دخیل بوده است. ایران بر روی کمربند خشک و نیمه خشک قرار دارد و نیازمند مدیریت صحیح منابع آبی موجود است زیرا مدیریت ناصحیح چنین منابعی موجب خشک شدن تالاب ها و سفره های زیرزمینی زیادی در کشور می شود.

سدها گرچه حجم عظیمی از آب را در دریاچه های خود ذخیره می کنند، با تغییرات گسترده در کاربری زمین های اطراف خود باعث بیابان زایی در نقاط دیگر می شود.

در این میان سدها گرچه حجم عظیمی از آب را در دریاچه های خود ذخیره می کنند، با تغییرات گسترده در کاربری زمین های اطراف خود باعث بیابان زایی در نقاط دیگر می شود.

علاوه بر این عوامل مخرب، جمعیت رو به افزایش کشور و سبک مدرن زندگی، فشار زیادی را بر منابع طبیعی تحمیل می نماید و همه جای ایران شاهد تغییر کاربری اراضی برای تامین نیازهای غذایی و سکونت مردم است. بنابراین می توان نتیجه گرفت بیابان زایی در همه جای کشور در حال وقوع است و همه را تحت تاثیر قرار می دهد. 

پس از دو چالش تغییرات جوی و کمبود آب شیرین، بیابان زایی سومین معضل بزرگ قرن بیست و یکم به شمار می آید. این پدیده به معنای تخریب زمین یا کاهش تولید بیولوژیکی زمین های واقع در مناطق خشک و نیمه خشک است. بهره برداری بیش از حد از سفره های آب زیر زمینی، آلوده کردن آب های زیرزمینی و تخریب و تبدیل غیر اصولی جنگل ها و مراتع از مهم ترین عوامل انسانی در گسترش بیابان های زمین است.

در این میان کاهش توان بیولوژیکی خاک، غیر قابل کشت شدن اراضی حاصلخیز و تاثیرات اقتصادی و اجتماعی مخرب از مهم ترین پیامدهای بیابان زایی هستند.

اغلب زمانی که سخن از زمین های خشک به میان می آید، مردم آن ها را با بیابان ها و شرایط زندگی خصمانه، سختی اقتصادی و کمبود آب مرتبط می دانند. با این حال این تمام ماجرا نیست و زمین های خشک نیز چنانچه به خوبی مدیریت شوند، حاصلخیز خواهند بود و می توانند از زیستگاه ها، محصولات زراعی و دام ها پشتیبانی کنند.

 سرزمین های خشک فرصت هایی را برای جوامع محلی ایجاد می کنند و مزیت های جهانی و منطقه ای ملموسی خواهند داشت. به دلایل مختلف از جمله ناکامی در بازار، انگیزه های ضعیف برای سرمایه گذاری و نابرابری جنسیتی، منافعی که می توان از کار کردن بر روی زمین های خشک به دست آورد، به طور کامل محقق نشده است.

هم اکنون این خطر و نگرانی رو به رشد وجود دارد که بیابان زایی موجب از بین رفتن فرصت های بالقوه ای شود و این که دنیا پتانسیل ذاتی زمین های خشک را از دست دهد. همان طور که گفته شد بیابان زایی به معنای فروسایی و نابودی زمین در مناطق خشک، نیمه خشک، خشک و نیمه مرطوب است و این امر ناشی از فعالیت های انسانی است. بیابان زایی بر زندگی مردم روستایی در سرزمین های خشک به ویژه مردم فقیری تاثیر می گذارد که به دام، محصولات زراعی، منابع آبی محدود و سوخت چوب متکی هستند.

اهمیت اقتصادی و اجتماعی منابع طبیعی، کشاورزی و پرورش دام بدین معناست که در بسیاری از کشورها مبارزه با بیابان زایی و ارتقای توسعه به یک مفهوم هستند. در واقع باید تصویر بیابان زایی به عنوان یک هیولای توقف ناپذیر که به تدریج زمین های حاصلخیز دنیا، دام ها و مردم را می بلعد، را تصحیح کرد.

اکنون راهکارهای عملی برای مقابله با بیابان زایی در بسیاری از سطوح وجود دارند و این راهکارها توسط تعدادی از کشورهای دنیا با موفقیت به کار برده شده اند. تعامل بین چالش های تغییرات جوی و حفاظت از تنوع زیستی در هیچ جا به این اندازه با امنیت غذایی و کاهش فقر مرتبط نبوده است. در سرزمین های خشک باید این راهکارها را درک کرد و از آن ها بهره برد. این امر نیازمند همکاری بین کارشناسان حوزه ها مختلف است.

مکانیزم ها و عوامل زیادی در پس بیابان زایی وجود دارند که از آن جمله می توان به از بین رفتن پوشش گیاهی باثبات، فروسایی و افزایش شوری خاک اشاره کرد. با این حال در سال های اخیر بخش اعظم فرآیند بیابان زایی در سراسر دنیا ناشی از فعالیت های انسانی بوده است. در سرزمین های خشک در مقایسه با اکوسیستم های دیگر، تعداد افراد بیشتری برای تامین نیازهای اساسی شان به خدمات اکوسیستم وابسته هستند.

 در واقع، بسیاری از منابع این مردم از جمله محصولات زراعی، سوخت چوب و مواد ساخت و ساز و دام به رشد گیاهان وابسته هستند. رشد گیاهان نیز به نوبه خود به تغییرپذیری آب و شرایط آب و هوایی متکی است. پیشروی و توسعه بیابان ها زندگی بیش از 250 میلیون را در سراسر دنیا تحت تاثیر قرار داده و همزمان زندگی بسیار را در بیش از 100 کشور به مخاطره انداخته است.

نوسانات در خدمات ارائه شده توسط اکوسیستم ها به ویژه در سرزمین های خشک امری طبیعی و عادی است زیرا در این سرزمین ها عرضه آب نامنظم و کمیاب است. با این حال، هنگامی که اکوسیستم های سرزمین های خشک دیگر قادر به بازیابی خود از فشارهای موجود نیستند، رخداد بیابان زایی امری غیرمحتمل نخواهد بود. چنین رویدادی شامل از بین رفتن بیش از حد خاک، تغییر در پوشش گیاهی، از بین رفتن کیفیت و کمیت آب و تغییرات در سیستم جوی منطقه ای است.

شدت و تاثیر چنین مکانیزم های بیابان زایی از مکانی به مکان دیگر متفاوت است و خود با گذر زمان و بسته به سطح خشک شدن و فشار متغیر از جانب مردم بر منابع اکوسیستم تغییر پیدا می کند. بیابان زایی بر غذا، آب شیرین، تصفیه آب، کنترل تغییرات جوی، محافظت از خاک و همچنین هویت فرهنگی تاثیر می گذارد.

 روز مقابله با بیابان زایی برای اولین بار در سال 1997 نامگذاری شد و کنوانسیون بین المللی مقابله با بیابان زایی (UNCCD) در سال 1375 به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید و ایران سومین کشور امضا کننده و یکی از 195 کشور عضو این کنوانسیون است.

کنوانسیون مقابله با بیابان زایی (UNCCD) نقش مهمی را بین کشورهای دارای سرزمین های خشک و غیرخشک ایفا می کند. این کنوانسیون راهکارهای فناورانه و علمی را ارتقا می بخشد، هوشیاری عمومی را افزایش می دهد و منابع مختلف را جهت کنترل و معکوس کردن بیابان زایی و فروسایی زمین انسجام می بخشد. این کنوانسیون همچنین تاثیرات مخرب خشکسالی را کاهش می دهد.

در اجلاس ریو که در سال 1992 برگزار شد، بیابان زایی همراه با تغییرات جوی و از بین رفتن تنوع زیستی بزرگترین چالش ها برای توسعه پایدار شناخته شد. UNCCD تنها توافق بین المللی قانونی است که توسعه محیط زیست را با مدیریت درست زمین مرتبط می داند. این کنوانسیون با موضوعاتی چون نواحی خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب سر و کار دارد که این نواحی به سرزمین های خشک معروفند و تعدادی از آسیب پذیرترین اکوسیستم ها و مردمان در آن جا یافت می شود.

195 عضو این کنوانسیون برای ارتقای شرایط زندگی مردم ساکن در سرزمین های خشک و همچنین برای بازیابی زمین و حاصلخیزی خام و کاهش اثرات خشکسالی با یکدیگر همکاری می کنند. کنوانسیون مزبور رویکرد پایین به بالا را در پیش گرفته  و مشارکت مردم محلی را در مبارزه با بیابان زایی و فروسایی زمین ترغیب می کند. دبیرخانه این کنوانسیون همکاری بین کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته را در باب انتقال دانش و فناوری جهت مدیریت پایدار زمین آسان می کند.

نهاد UNCCD با کنوانسیون های همکاری دارد تا چالش های موجود بر سر رسیدن به رویکردی یکپارچه و بهترین استفاده ممکن از منابع طبیعی را هموار کند. از غذایی که می خوریم تا لباسی که می پوشیم و منازلی که در آن زندگی می کنیم، همگی به منابع طبیعی متکی هستند. روز جهانی مقابله با بیابان زایی امسال اهمیت همکاری همه جانبه برای بازیابی زمین های فروسائیده شده و مشارکت در رسیدن به اهداف توسعه پایدار جهانی را ترغیب می کند.

 

گزارش: شه تاو ناصری

 

No tags for this post.