عزم ملی برای مقابله با کانون های ریزگردهای قم
بسیاری از کارشناسان حوزه محیط زیست بر این باورند که کاهش بارندگی و خشکسالی‌های پیاپی، نبود مدیریت جامع منابع آب، بی توجهی به حق آبه‌های محیط زیستی، گسترش بیابان ها و تخریب‌های ناشی از فعالیت‌های انسانی قم را در معرض آلودگی هوا قرار داده است.
آسیبی که نه تنها خود شهر قم را با مشکلات زیست محیطی و آلودگی مواجه می سازد بلکه استان های همجوار را نیز دچار خواهد کرد.
وجود کویر مسیله با وسعت بیش از 10 هزار هکتار، دریاچه نمک حوض سلطان در 40 کیلومتری شمال شهرستان قم و کاهش شدید آب های رودخانه قمرود و قره چای به حجم تولید ریزگردهای قم افزوده است.
کانون های تولید ریزگرد در قم
به اعتقاد بسیاری از کارشناسان حوزه محیط زیست، دریاچه نمک مهمترین کانون بحران و تولید ریزگرد در قم است.
موقعیت جغرافیایی این دریاچه مابین سه استان اصفهان، قم و سمنان واقع است که از غرب به کوه‌های سفیدآب و سیاه کوه و منطقه پارک ملی کویر، از شمال و غرب به کویر مسیله و از جنوب به کویر مرنجاب و بند ریگ محدود است.
به دلیل گرمای زیاد، در فصل تابستان قطعات نمک روی این دریاچه شناور شده و بادهای شدید نیز آنها را به سمت شهرهای مختلف از جمله قم پراکنده می سازد.
زمین این دریاچه پوشیده از رسوبات نمک است که بر اثر انباشته شدن سیلابها و آبهای سطحی در طول قرنها پدید آمده است. عمق نمک این دریاچه بین 5 تا 54 متر متغیر است که توسط لایه‌های خاک رس از یکدیگر جدا شده‌اند.
منطقه کوه نمک نیز در کیلومتر 15 از جاده قم به جعفریه و در دشت گازران قرار داشته و دارای ساختار رسی همراه با رگه های نمک می باشد که نقش مهمی در تولید ریزگردهای قم دارد به گونه ای که رحمان دانیالی مدیر کل محیط زیست استان قم می گوید: 10 درصد کانون تولید ریزگرد مرکز کشور مربوط به دریاچه نمک و حوزه قم است.
دشت مسیله نیز از دیگر کانون های تولید ریزگرد در قم است، وسعت کویر مسیله بیش از 10 هزار هکتار می باشد.
در گذشته سیلاب های دو رودخانه قمرود و قره چای به سمت این دشت سرازیر می شدند ولی امروز به گفته مدیر کل منابع طبیعی استان قم، این میزان به صفر مطلق رسیده است، بنابراین تولید ریزگردهای این دشت حتی به تهران هم می رسد.
این در حالی است که دشت مسیله که در حد فاصل دریاچه نمک و دریاچه حوض سلطان قرار دارد در زمانی نه چندان دور پوشیده از جنگل‌های کویری بود و با دریافت سیلاب‌های مناطق بالادست و گونه‌های جانوری و گیاهی، اکوسیستمی بسیار غنی را در مرکز فلات ایران مرکزی به خود اختصاص داده بود ولی هم اکنون به‌دلیل خشکسالی، 95 درصد از اکو‌سیستم خود را از دست داده و به کویر و کانونی برای ریزگردها تبدیل شده است.
همچنین برخی صنایع و کارگاه های شن و ماسه و معادن موجود که در مسیر بادهای غالب قرار دارند عامل دیگری برای تولید ریزگرد در قم می باشند.
ریزگرد پدیده‌ای است که از ترکیب ذرات ریز گرد و غبار با آلاینده‌های شهری به وجود می‌آید و بر اثر بادهای قوی بر سطح خاک ایجاد و موجب معلق شدن ذرات ریز خاک در هوا می‌شود که این رویداد یک امر طبیعی در بیابان‌ها محسوب می‌شود.
بروز خشکسالی‌های مداوم، کاهش بارندگی، از بین رفتن جنگلها، گسترش بیابان ها باعث افزایش پدیده گرد و غبار شده است.
مخاطرات بهداشتی گرد و غبار
بیشترین تاثیر گرد و غبار در هوا بر روی نوزادان، کودکان، نوجوانان، سالخوردگان، افراد مبتلا به بیماری‌های تنفسی مانند آسم، برونشیت و آمفیزم و بیماران قلبی است چرا که در این افراد موجب ایجاد واکنش‌های آلرژیک و حملات آسم، مشکلات تنفسی حاد و کاهش طول عمر می‌شود.
نهال کاری، بیابان زدایی، کنترل فعالیت‌های عمرانی و منابع ساکن تولید گرد و غبار، استفاده از فناوری‌های جدید در مهار گرد و غبار، افزایش آگاهی‌های عمومی، مدیریت صحیح منابع آب و خاک و مقابله با بیابانزایی از مهمترین راهکارهای مقابله با ریزگردها می باشد.
اکنون وضعیت ریزگردها در قم به مرحله ای رسیده است که محسن بهشتی معاون عمرانی استاندار قم نیز با نگرانی می گوید: وضعیت ریزگردها در قم نگران‌کننده است و این ریزگردهای تولید شده نه تنها برای خود استان، بلکه برای استان های مجاور نیز آسیب زا می باشد.
گفت وگو با صاحبنظران
مدیر کل حفاظت محیط زیست استان قم به خبرنگار ایرنا گفت: مقابله با ریزگردهای استان قم تنها از عهده یک سازمان یا نهاد برنمی آید بلکه نیاز به یک عزم جدی و همکاری عملی همه دستگاه های استانی و کشوری دارد.
رحمان دانیالی در گفت وگو با ایرنا خاطرنشان کرد: در شرایط کنونی مهمترین کار مقابله با کانون های حساس ریزگردهاست که این کانون ها شناسایی شده و امید است در قالب اعتبارات ملی و استانی بتوانیم با این پدیده مقابله جدی کنیم.
وی یادآور شد: تخصیص حقابه های قم، تلاش برای جنگل کاری و بیابان زدایی و مقابله با دفع نخاله و زباله در محدوده های شهری از اقداماتی است که باید در راستای مقابله با ریزگردها انجام شود.
دانیالی تصریح کرد: کانون های باز شامل دفع نخاله وزباله های درون شهری نیز در تولید ریزگردها نقش آفرین است که باید با همکاری شهرداری این مشکل برطرف شود.
مدیرکل حفاظت محیط زیست استان قم بیان داشت: مهمترین کانون بحران در زمان حاضر، دریاچه نمک است که باید با مطالعه دقیق، با آن مقابله کرد و بهترین کار نیز نهال کاری و کاشت بوته هاست.
دانیالی به ناکافی بودن حدود 20 هزار هکتار از اراضی نهال کاری شده استان قم اشاره و اظهار کرد: دریاچه نمک یک مساله اثرگذار بر سایر استان های کشور نیز هست و باید با یک عزم ملی مشکل ریزگردهای ناشی از آن برطرف شود.
بیش از 105 هزار هکتار در قم کانون بحران هستند
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری قم نیز گفت: در استان قم بیش از 400 هزار هکتار ظرفیت بیابان شدن دارد و بیش از 105 هزار هکتار نیز کانون بحران هستند که باید با جدیت با آن مقابله کنیم.
سیدمحمد تقی سجادی افزود: پوشش گیاهی در بخش هایی از این 400 هزار هکتار نیز در آستانه نابودی است و سطح ناپایدار پیدا کرده و وقتی در معرض باد قرار می گیرد گرد و خاک و ریزگرد تولید می کند.
وی گفت: مشکلاتی که ما امروز از ناحیه ریزگردها گریبانگیر آن هستیم بخشی طبیعی و بخش هایی نیز مربوط به سوءمدیریت در دوره های گذشته بود.
وی ادامه داد: البته سوء مدیریت به معنای آن نیست که برخی اقدامات در آن دوره ها ضرورت نداشته، بلکه تمهیدات و الزام های زیست محیطی مورد توجه قرا نگرفت و عوارض ثانویه آن باعث این مشکلات شده است.
سجادی به عنوان نمونه گفت: دشت مسیله در دهه نه چندان دور، پوشش گیاهی بسیار قوی داشته و دام های سنگین به راحتی در آن چرا می کردند و از این مراتع طبیعی، در سطح بالایی برداشت علوفه صورت می گرفت.
وی افزود: در حال حاضر وقتی عکس های هوایی دهه 40 این دشت را نگاه می کنیم متوجه می شویم که در مقایسه با قبل، امروز وضعیت مطلوبی نداریم، در گذشته سیلاب های طبیعی ناشی از رودخانه قمرود و قره چای در این دشت پخش می شد و قسمت قابل توجهی از آن را پوشش می داد.
سجادی بیان داشت: امروز به دلیل انجام عملیات هایی مانند سد سازی و یا تغییر شرایط اقلیمی و کاهش بارندگی، این آوردهای آبی در دشت مسیله به صفر مطلق رسیده است.
وی ادامه داد: وقتی آب و سیلاب ها کم و بارندگی هم کاهش داشته باشد، بیانان ها و کانون های تولید ریزگرد خود به خود توسعه پیدا می کند.
سجادی خاطرنشان کرد: امروز ما 105 هزار هکتار بیابان در چهار محدوه قم شامل محدود کوه نمک، دشت مسیله، حسین آباد میش مست و بخش های پیرامونی قم وجود دارد که در فصل های مختلف بویژه تابستان و اواخر بهار منشا تولید گرد وغبار هستند.
وی ادامه داد: در شش ماهه دوم سال کانون های دریاچه نمک تاثیر می گذارد و در اواخر خرداد و تابستان نیز جهت باد شرقی و غربی می شود که این تاثیرات ناشی از دشت مسیله است.
وی راهکارهای مقابله با این معضل را همکاری دستگاه های مختلف و یک عزم ملی دانست و گفت: برای کنترل محدوه های بحران زا، سه هزار هکتار عملیات بوته و جنگل کاری در حوزه کوه نمک انجام شده است.
سجای خاطرنشان کرد: در محدوده حسین آباد نیز حدود پنج هزار هکتار بوته کاری و جنگل کاری داشتیم و در مناطق مختلف دیگر نیز کارهای مشابهی انجام شده است.
وی با بیان اینکه میان گستره کانون های تولید ریزگرد و اقدامات دولت تناسبی وجود ندارد، گفت: سطح بیابان و کویر و هزینه های آنها بسیار وسیع و منابع ریالی محدود است.
سجادی گفت: استفاده از ظرفیت تشکل های مردم نهاد برای بیابان زدایی بسیار مهم است و ما با استفاده از توان روستاییان در این زمینه گام های مهمی برداشتیم.
و ادامه داد: دشت مسیله با 40هزار هکتار وسعت کانونی است که استان های مجاور را هم در مسیر آسیب قرار می دهد و باید یک عزم ملی برای مقابله با ریزگردهای آن ایجاد شود.
وی خاطرنشان کرد: همانگونه که برای دریاچه ارومیه، هامون و جازموریان اراده ملی جهت حل بحران شکل گرفته است در قم نیز باید چنین اتفاقی بیفتد.
وی گفت: وقتی حرف از دشت مسیله به میان می آید دریاچه ارومیه مانند 30 سال پیش این دشت است اگر اراده ملی ایجاد و منابعی به آن ترزیق شود مشکل برطرف خواهد شد.
سجادی هزینه بیابان زدایی را با توجه به وسعت بیابان های قم بسیار بالا دانست و گفت: اگر ما برای هر هکتار بیابان مبلغ 30 الی 40 میلیون ریال در نظر بگیریم، 40 هزار هکتار هزینه کلانی خواهد شد و این یک عزم ملی را می طلبد.
وی خاطرنشان کرد: برخی مناطق بیایانی به صورت خودجوش امکان احیا دارند و باید احیا شوند، به عنوان نمونه در کنار مناطق کانونی ریزگردها، 20 هزار هکتار به صورت خودجوش درخت گز ایجاد شده است.
وی گفت: اگر فرصتی از نظر سرمایه گذاری و تزریق منابع ایجاد شود خیلی از بخش های بیابانی احیا خواهد شد، در دولت قبل مصوب شده که پساب ورامین به دشت مسیله منتقل شود و در صورت چنین اتفاقی، به تدریج این گسترده پوشش خیلی مهمی پیدا می کند.
دکتر مسعود جعفر اسماعیلی معاون فنی مرکز بهداشت استان قم نیز در ارتباط با مشکلات سلامت ناشی از ریزگردها نیز گفت: پیامدهای بهداشتی ریزگردها، از سه جنبه شامل افراد مبتلا، افراد در معرض خطر و جمعیت عمومی قابل بررسی است
وی ادامه داد: جنبه اول افرادی که مبتلا به بیماری های قلبی، تنفسی، مادران باردار، شیرخواران وخردسالان و سالمندان هستند که باید بیشتر مراقب باشند و هشدارهای بهداشتی را جدی بگیرند.
وی گفت: گروه دوم در معرض آسیب نیز شامل افرادی است که بیشتر از نرم جامعه در معرض تماس با این آلودگی ها می باشند، برخی شغل آنها در فضای باز و در معرض تهدید قرار دارد که این افراد نیز باید مانند گروه اول مراقبت ها وهشدارها را جدی بگیرند.
وی ادامه داد: علاوه بر افراد در معرض خطر، ریزگردها برای جمعیت عمومی جامعه نیز آسیب زا می باشد و مشکلاتی را به دستگاه تنفس فوقانی و هم تحتانی وارد می سازد و فرد را دچار کمبود دریافت اکسیژن خواهد کرد.
اسماعیلی بیان داشت: عموم مردم در مقابل مخاطرات زیست محیطی یک آستانه تحملی دارند و بافت بدن انسان سالم تا میزان بخصوصی از اشعه رادیولوژی را جذب و دفع می کند و ولی وقتی این مخاطرات به وضعیت هشدار برسد که بدن توان دفع آنها را نداشته باشد، آسیب زا خواهد بود.
معاون فنی مرکز بهداشت استان قم خاطرنشان کرد: غلظت و اندازه ریزگردها بسیار مهم است هر چه غظلت بیشتر باشد مخاطره آنها نیز بالاتر است، هر اندازه ریزگردها کوچک تر باشد باز مخاطره آن بیشتر خواهد بود.
اسماعیلی بیان داشت: در ریه ما نایژه ها و مژگ هایی داریم که مواد خارجی بزرگ را دفع می کند، هر چه این مواد ریزتر باشد به عمق ریه نفوذ می کند و منجر به مشکلات تنفسی مانند آسم و یا بیماری های انسداد ریه و نارسایی تنفسی می شود، بنابراین خیلی مهم است که بدانیم این ذرات ریزگرد با چه قطر و مخاطره ای هستند.
این مقام مسئول بیان داشت: در زمان آلودگی هوا، سازمان محیط زیست باید ریزگردها را ارزیابی و به مرکز بهداشت اعلام کند و ما با توجه به ضریب مخاطرات، توصیه ها را برای مردم ارائه می دهیم.
وی اظهار داشت: محدودیت و یا ممنوعیت فعالیت ها نیز بعد از اعلام میزان مخاطرات ریزگردها اطلاع رسانی خواهد شد، ولی این نکته بسیار ضروری است که تفاوت ریزگرد، گرد وغبار با مه برای انسان های معمولی امکان پذیر نیست.
اسماعیلی خاطرنشان کرد: همانگونه که یک آب زلال ممکن است آلوده باشد، گاهی مردم نیز احساس می کنند هوا شفاف است ولی ما از آزمایشگاه و دستگاه های ارزیابی عامل را دریافت می کنیم که متفاوت است.
وی ادامه داد: وقتی دید افقی ما کم می شود، آلاینده های هوا زیاد شده و اگر افراد در معرض خطر هستند توصیه می کنیم از خانه خارج نشوند و توصیه های بهداشتی را پیگیری کنند.
اسماعیلی بیان داشت: ما برای حفظ سلامت مردم این مطالب را بیان می کنم و انتظار می رود آنها نیز به این نکات به عنوان مسائل فنی توجه داشته باشند.
مدیرکل هواشناسی قم با بیان اینکه تعداد روزهای آلوده قم در دو سال گذشته نسبت به سال های قبل افزایش بی سابقه ای داشته، گفت: آلودگی هوا در سال 92، پنج روز، در سال های 93 و 94، به ترتیب 60 و 70 روز بوده است.
یحیی زارع افزود: تولید دانه های ریز خاک در استان قم به دلیل قرار گرفتن در منطقه کویری و مواجه شدن با خشکسالی های پی در پی به ویژه در 9 سال اخیر، افزایش یافته و با کمترین وزش باد این غبار به حرکت درمی آید.
وی با اشاره به اینکه سمت وزش باد در فصول بهار و تابستان شرقی است، اضافه کرد: خشک شدن دریاچه نمک و تالاب های استان از مهمترین عوامل شکل گیری گرد و خاک است و از این رو بخش عمده ای از گرد و خاک موجود در قم سفید و منشا آن دریاچه نمک است که گاهی نیز به صورت مه دیده می شود.
