گزارش تصویری و تحلیل فنی گوردخمۀ دیره در سرپل ذهاب

بر اساس تعریف علمی ، هرگاه در دل صخره حفره ای ایجاد کرده و سپس آن را گسترش دهیم تا فضای مناسبی را برای آرامگاه ، سکونت یا هر منظور دیگر فراهم شود، آن را معماری صخره ای یا معماری دست کند می نامند.از آنجا که معماری دست کند در دل صخره های سخت و محکم ایجاد شده به همین دلیل بسیار کمتر از معماری معمولی در برابر عوامل طبیعی آسیب پذیر بوده و یکی از شاخصۀ این معماری دوام آن است.

این سبک معماری در ایران بازتاب دهنده تفکرات مذهبی ساکنان باستانی این سرزمین و به ویژه  باورهای آئین کهن زرتشتی در چگونگی آیین تدفین مردگان است. بر اساس این اعتقاد؛ عناصر چهارگانه آب ، باد ، خاک و آتش مقدس بوده و نباید آلوده شوند. از سوی دیگر در فرهنگ زرتشتی، جسد انسان جز ناپاکی ها محسوب شده و باید از تماس آن با عناصر فوق جلوگیری کرد . به همین دلیل در هزاره نخست پیش از میلاد ، شاهد ساخت گور دخمه های متعددی در ایران هستیم که با نام استودان به معنی استخوان دان  یا محل نگهداری استخوان مشهور هستند.  

معماری سنگی و صخره ای در ایران ریشه ای طولانی داشته و می توان ریشه های آن را در روزگار مادها و پیش از آن جستجو کرد. این سبک معماری در ایران عمدتا کاربری آرامگاهی داشته و به همین دلیل بسیاری از صخره های دست کند در مناطق صعب العبور قرار گرفته و به گوردخمه شهرت دارند در حالی که در بسیاری از دیگر تمدن های باستانی مانند هندوستان، این اتاق های کنده شده در دل صخره ها، با اهدافی متفاوت استفاده شده و از  آن ها به عنوان عبادتگاه یا محل سکونت و مراقبه استفاده می شد.

معماری صخره ای از نظر تاریخی، باستان شناسی، مطالعۀ باورهای مردمان باستان، روابط فرهنگی بین تمدن ها و…دارای اهمیت بسیار زیادی است.

این سبک معماری در ایران بازتاب دهنده تفکرات مذهبی ساکنان باستانی این سرزمین و به ویژه  باورهای آئین کهن زرتشتی در چگونگی آیین تدفین مردگان است. بر اساس این اعتقاد؛ عناصر چهارگانه آب ، باد ، خاک و آتش مقدس بوده و نباید آلوده شوند. از سوی دیگر در فرهنگ زرتشتی، جسد انسان جز ناپاکی ها محسوب شده و باید از تماس آن با عناصر فوق جلوگیری کرد . به همین دلیل در هزاره نخست پیش از میلاد ، شاهد ساخت گور دخمه های متعددی در ایران هستیم که با نام استودان به معنی استخوان دان  یا محل نگهداری استخوان مشهور هستند.  

در بین استانهای ایران،استان کرمانشاه به دلیل قرار گرفتن در میانه کوههای زاگرس و دارا بودن صخره های مناسب،  همیشه محل خوبی برای ایجاد گوردخمه های مختلف بوده و بین استان های ایران در این زمینه پس از استان فارس درجایگاه دوم قرارمی گیرد.

اگر چه پیش از این  پژوهشگران بزرگی مانند ارنست هرتسفلد آلمانی گوردخمه های موجود درشمال غربی وغرب ایران و شمال عراق را مادی می دانستند Herzfeld,1920:13,idem,1941:201)) ،  ولی امروزه بیشتر پژوهشگران براین باروند که این تاریخ گذاری معتبر نیست بلکه بیشترگوردخمه ها واستودان ها ی موجود در این مناطق در دوران هخامنشی، فراهخامنشی واشکانی (Gall,1974:145-161) ساخته شده اند.

گوردخمۀ دیره نزدیک روستای گلین در شهرستان سرپل ذهاب استان کرمانشاه قرار دارد. مردم محلی به این دخمه فرای کن یا تاق فرهاد می گویند. دخمه در ارتفاع حدود 5متری از سطح زمین قرار دارد. این دخمه به طول  6 وعرض 25/3 وارتفاع 15/2متر درکوه کنده شده است. چنین به نظر می رسد که درون دخمه برای ایجاد نقشی تراش خورده و بستر اولیه ایجاد یک سنگ نگاره در این گوردخمه فراهم شده، اما بنا به دلایلی که مشخص نیست،این  نقش هیچگاه ایجاد نشده است. در مورد تاریخ گذاری این دخمه هم اختلاف نظر در بین پژوهشگران بسیارزیاد است. برخی از کارشناسان آن را هخامنشی و برخی دیگر فراهخامنشی و حتی اشکانی تاریخ گذاری می کنند.  در هرحال آنچه روشن به نظر می رسد این است که به دلیل عدم وجود نقوش ویژه، کتیبه و هر نوع اثری که به تاریخ گذاری بنا کمک کند، نمی توان به طور قطع در مورد دورۀ ساخت این گور دخمه  اظهار نظرکرد .بارش باران و تاثیرات مخرب عوامل طبیعی همچون رشد گلسنگ ها به شدت به گوردخمه صدمه زده است.

متاسفانه حفاظت مناسبی از این محل از سوی سازمان میراث فرهنگی صورت نگرفته و در نزدیکی این اثر تاریخی ، زنبورداران به پرورش زنبور مشغول بوده و مردم محلی هم از درون گوردخمه به عنوانی محلی برای پیک نیک و تهیه کباب استفاده می کنند. بدون تردید، تردد و رفت و آمد مردم محلی و روشن کردن آتش و دود ایجاد شده از سوی آن می تواند موجب بروز آسیب های فراوانی در بنا شده و از نظر فنی نیز مشکلاتی ایجاد کند. از سوی دیگر روشن کردن آتش در این اثر تاریخی چند هزار ساله سبب نشستن لایه ای از دوده بر دیواره ها شده و ترکیب دی اکسید کربن و رطوبت ناشی از بارندگی نیز به مرور زمان سبب تولید اسید روی دیواره ها شده و سطح صخره را متخلخل خواهد کرد. به مرور زمان این ریز حفره ها افزایش یافته و در فصل زمستان با آب ناشی از بارندگی های طبیعی پر شده و یخ زدن آن ها تخریب لایه های صخره را تشدید خواهد کرد. امید است مسئولان سازمان میراث فرهنگی کشور و استان کرمانشاه ، اقدامات لازم جهت حفاظت و نگهداری از این اثر ارزشمند تاریخی را در دستور کار قرار دهند.

گزارش: حمیدرضا سروری کارشناس ارشد باستان شناسی

            احسان محمدحسینی – دانشجوی دکترای باستان شناسی

تصاویر: حمیدرضا سروری 

No tags for this post.