اوضاع ایران در سال‌های پس از مشروطه

وی در نخستين روز مرداد سال 1288 از ساختمان تابستاني سفارت روسيه در زرگنده قلهک به کاخ گلستان منتقل شد ولي از آنجا که به سن قانوني نرسيده بود، تا 28 شعبان 1332 قمری(1293 شمسی)، عضدالملک و سپس ناصرالملک که از روساي ايل قاجار بودند، نيابت سلطنت را بر عهده داشتند.در دوران حكومت رضاخان مقدمات سلب قدرت از احمد شاه و انقراض سلسله قاجار فراهم شد و اين سلسله نهايتا به موجب مصوبه‌اي كه در آبان 1304 در مجلس شوراي ملي به تصويب رسيد، منقرض شد. بدين ترتيب احمد شاه كه 2 سال قبل از اين مصوبه و مقارن با كودتاي رضاخان در اروپا به سر مي‌برد از سلطنت خلع و برادر و وليعهد او محمدحسن ميرزا به شكلي موهن و تحقير‌آميزي از ايران خارج شد. احمد شاه 3 سال پس از خلع شدن از مقام سلطنت در 33 سالگي در يكي از بيمارستان‌هاي پاريس درگذشت. پیرامون اوضاع ایران در سال‌های نزدیک به تاجگذاری احمد شاه قاجار، گفت‌وگوی کوتاهی با علی غلامرضایی، دکترای تاریخ انجام دادیم.

ایران در آستانه تاج‌گذاری احمد شاه قاجار، اوضاع نابه‌سامان و پر آشوبی را در عصر پادشاهی محمد علی شاه از سر گذرانده است. اوضاع سیاسی اجتماعی آن سال‌ها را به اختصار تشریح کنید.

همان‌طور که می‌دانید پس از مرگ مظفرالدین شاه فرزندش محمد علی شاه به سلطنت رسید . اگر چه محمد علی شاه در دوره ولیعهدی موافقت خود با مشروطیت را اعلام کرده بود ولی پس از رسیدن به سلطنت تلاش مخفیانه ای را برای نابودی مشروطیت آغاز کرد. محمد علی شاه اولین بی اعتنایی به مشروطیت را در مراسم تاجگذاری خود  آشکار کرد و از نمایندگان مجلس برای شرکت در مراسم دعوت نکرد. وی همچنین امین‌السلطان معروف به اتابک را که سابقه طولانی در مخالفت با مشروطه داشت به مقام صدارت برگزید.امین السلطان با راهنمایی انگلیسی‌ها به این نتیجه رسید که باید بین شاه و مشروطه طلبان آشتی دهد و در این کار توفیق حاصل کرد و نوشته‌ای از محمدعلی شاه در حمایت از مشروطیت گرفت اما زمانی که پس از قرائت این دست خط مجلس را ترک می کرد، هدف گلوله قرار گرفت و جان سپرد. مدتی بعد محمد علی شاه مورد سوء قصد قرار گرفت اما آسیبی ندید . این سوء قصد که ظاهرا توسط خود شاه ترتیب داده شده بود ، وسیله ای شد تا وی بهانه لازم را برای سرکوبی مشروطیت بدست آورد و مجلس به فرماندهی لیاخوف روسی به توپ بسته شد و به این ترتیب مجلس تعطیل و استبداد بار دیگر حکم فرما شد.

گویا همین اتفاق جرقه‌ای در انبار باروت خشم ملت در سراسر ایران شد و مشروطه خواهان تا محمد علی شاه را از سلطنت خلع نکردند، از پا ننشستند؟

دقیقا! پس از آنکه خبر سرکوبی مشروطه خواهان و به توپ بستن مجلس به شهرهای مختلف ایران رسید ، مردم سر به شورش برداشتند و تصمیم به مبارزه با استبداد گرفتند . مردم تبریز به رهبری ستارخان (سردار ملی) و باقرخان (سالار ملی) ، مردم گیلان به رهبری محمدولی خان تنکابنی و بختیاری ها به فرماندهی سردار اسعد عازم تهران شدند. روسیه و انگلیس که شاهد شکل گیری قیامهای مردمی بودند کوشش کردند جلوی آنها را بگیرند اما چون در این مورد موفق نشدند ، درصدد کنترل و منحرف کردن حرکت مردم برآمدند. به هر حال پس از آن‌که تلاش های روسیه و انگلستان برای ممانعت از ورود مردم به تهران بی نتیجه ماند، گروه هایی که عازم تهران بودند در سال 1327 ﻫ . ق ( برابر با 1287 ﻫ . ش ) وارد تهران شدند. محمد علی شاه به سفارت روسیه پناه برد و فاتحان تهران در بهارستان شورایی را تشکیل دادند . این شورا محمد علی شاه را از سلطنت خلع کرد و فرزند دوازده ساله او احمد میرزا را به سلطنت برگزید.

ظاهرا تاجگذاری احمد شاه در این زمان نبوده است؟

نه خیر! احمدشاه در این تاریخ، 13ساله بود. از این رو، تا رسیدن او به سن قانونی، یکی از بزرگان ایل قاجار به نام عضدالملک به عنوان نایب السلطنه تعیین شد. مدتی بعد ، محمد علی شاه از ایران تبعید و مستمری سالانه ای به میزان صد هزار تومان برای او تعیین شد . محمد علی شاه تحت حمایت قزاق های روسی عازم بندر ادسا شد اما مدتی بعد کوشید تا مجددا به ایران بازگردد و تاج و تخت از دست رفته را باز یابد . پس از حمله او به ایران ، نیروهای مدافع مشروطیت در نواحی خراسان و گرگان قوای او را شکست دادند . بار دیگر وی به روسیه بازگشت و دولت نیز به علت این اقدام ، مستمری او را قطع کرد.

این دوره گویا آبستن حوادث مهمی است که در تاریخ مانده است؟

بله! از جمله رخدادهای مهم زمان احمد شاه قرداد 1907 بین روسیه و انگلستان بود ، به موجب این قرارداد جنوب ایران سهم انگلیسی ها ، شمال سهم روس ها و مرکز ، منطقه ی بی طرف محسوب می شد . جنگ جهانی اول نیز در زمان سلطنت احمد شاه و نخست وزیری مستوفی الممالک رخ داد و با وجود این‌که کشور ایران سیاست بی طرفی خود را اعلام کرد اما هیچ کدام از طرفین جنگ به این امر اعتنایی نکردند و وارد خاک ایران شدند. همین امر مصیبت های سیاسی – اقتصادی بسیاری برای ایران به بار آورد. به طور کلی دوران سلطنت قاجارها بخصوص اواخر آن دوران اوج هرج و مرج بود ، همین امر مردم را به حکومت رضاخان متمایل ساخت .سرانجام در سال 1304 ﻫ . ش ماده واحده ای به صورت طرح تقدیم مجلس شد که در آن خلع قاجاریه از سلطنت و سپردن حکومت به رضاخان خواسته شده بود . جز چهار تن از نمایندگان مجلس از جمله آیت الله مدرس و دکتر مصدق ، سایر نمایندگان به این طرح رأی مثبت دادند . به این ترتیب دوران حکومت قاجار با روی کار آمدن رضا شاه به پایان رسید.

مهرداد نصرتی

No tags for this post.