ایران موقعیتی ممتاز اما سهمی اندک از دریاها دارد
روز جهانی اقیانوس‌ها (19 خرداد مقارن با 8 ژوئن) بهانه‌ای شد تا گفتگویی با دکتر مجتبی ذوالجودی، عضو هیات علمی پژوهشکده علوم جوی پژوهشگاه ملی اقیانوسشناسی و علوم جوی و عضو هیات مدیره انجمن علوم و فنون دریایی ایران، رییس پیشین پژوهشکده هواشناسی، معاون پیشین توسعه و پیش‌بینی سازمان هواشناسی کشور انجام دهیم.
چرا شناخت اقیانوس‌ها از اهمیت زیادی برخوردار هستند؟
محیط های دریایی و اقیانوسی همانند فضای پیرامون زمین به عنوان محیطی راهبردی برای تسلط در این سده به حساب می آید. امروزه از محیط پیرامونی زمین (هوا و فضا) معمولا برای شناسایی و نقل و انتقال سریع به صورت‌های فیزیکی و مجازی استفاده میشود اما در محیط‌های دریایی اقیانوسی به لحاظ ویژگی‌های منحصر فردشان، قابلیت‌های متعدد نهفته است؛ دریاها و اقیانوس‌ها مهمترین محیط برای جابه‌جایی کالا هستند و جایگزینی برای ترابری در آن ابعاد وجود ندارد. محیط‌های دریایی و اقیانوسی، محیط تشکیل سامانه‌های اصلی جوی محسوب می‌شوند بنابراین دوره‌های خشکسالی، ترسالی و بسیاری از مخاطرات محیطی همانند سیل و توفان از منشاء دریاها و اقیانوس‌ها به حساب می آیند. در واقع سامانه یکپارچه دریا- اقیانوس- جو و برهمکنش آنها عامل تعیین کننده ای برای تعدیل آب و هوای کره زمین برای سکونت است و شناخت دقیق این سامانه قابلیت پیش‌بینی پدیده‌های جوی- اقیانوسی را ممکن می‌سازد. محیط‌های دریایی و اقیانوسی حدود دو سوم مساحت کره زمین را در بر می‌گیرند که بخش عمده آنها مشاع است یعنی نیمی از مساحت کره زمین برای بهره‌برداری همه کشورها، حتی آنان که دسترسی به آب‌های آزاد ندارند، آزاد 
است. تولیدهای زیستی در این محیط‌ها علاوه بر سطح، در ستون آب نیز انجام میشود؛ از اینرو امروزه به دریاها و اقیانوس‌ها به‌عنوان منابع تامین غذای نسل‌های آینده نگریسته میشود. در عین حال محیط‌های عمیق اقیانوسی به لحاظ قرار گیری در شرایط حدی، امکان فرآوری و تولید مواد دارویی و زیستی منحصر بهفرد را فراهم کرده است.
اهمیت حوضه‌های دریایی و اقیانوسی در ترابری دریایی، تسلط نظامی، تغییر آب و هوا و تولیدهای زیستی، نقش دریاها و اقیانوس‌ها را در آینده بشریت تعیین کننده کرده است. همچنین اقیانوس‌ها از منظر حقوق بین الملل، میراث مشترک همه کشورها است؛ حتی کشورهایی که ساحل به دریاهای آزاد ندارند. اگرچه همه کشورها مجاز هستند در عرصه دریاهای باز و اقیانوس‌ها فعالیت کنند اما در نظام کنونی در جهان، کشورهایی که پیشگام بوده‌اند مجازترند. زمزمه‌های چنین ترتیبات حقوقی بین المللی در زمینه‌های ماهیگیری، زیست محیطی و پایش محیطی آغاز شده و محدودیت حضور در اقیانوس منجمد شمالی (قطب شمال) نیز در حال اجرا است. نتیجه آن خواهد شد که کشوری که فعالیت نکرده یعنی نیازی به حقوق تصویب شده نداشته است. با مستثنی کردن خشکی‌ها (به جز قطب جنوب) و دریاهای حاشیه‌ای آنها، عملا نیمی از کره زمین (اقیانوس‌ها و دریاهای باز و خشکی قطب جنوب) برای بهره‌برداری مشاع است. بهره‌برداری از محیط‌های دریایی و اقیانوسی، پیش‌بینی، مقابله و تطابق با تغییرها و مخاطرات ناشی از این محیط‌ها مستلزم شناخت کافی از آنها و عوامل مختلف حاکم بر آنها است.
هم اکنون طبق آمارهای مختلف سهم ما از دریا تنها یک دهم تا سه دهم درصد است. آنچه مسلم است سهم تولید نا خالص ملی ما از فعالیت‌های دریایی بسیار ناچیز است.
در این بین آب های ایران از چه جهتی اهمیت دارند؟
جمهوری اسلامی ایران در شمال و جنوب دارای بیش از 5790 کیلومتر (در مقیاس 1:2500)مرز آبی است. معادل یک چهارم مساحت کشور، دریای تحت حاکمیت وجود دارد و بیش از دویست میلیون کیلومتر مربع اقیانوس و دریای آزاد به صورت مشاع قابل بهره برداری است بنابراین در تعاریف مصطلح علوم دریایی می توان ایران را کشوری دریایی به حساب آورد. جمهوری اسلامی ایران با توجه به این موضوع از نظر ژئوپلتیک از موقعیت ممتازی برخوردار است. تسلط بر سواحل شمال خلیج فارس و به ویژه بر تنگه مهم و راهبردی هرمز به عنوان گلوگاه انرژی جهان اهمیت این موقعیت را دو چندان می‌کند. خلیج فارس با دارا بودن بیش از 65 درصد نفت جهان بی همتا است، به گونه‌ای که دیگر حوزه‌های نفتی در قیاس با حوزه‌های نفتی موجود در دریا و سواحل خلیج فارس از حجم بسیار اندکی برخوردارند. خلیج فارس از طریق تنگه هرمز به عنوان مهمترین و راهبردی ترین تنگه جهان به دریای عمان و اقیانوس هند اتصال می‌یابد. اهمیت تنگه هرمز در انتقال انرژی برای صنایع و اقتصاد جهانی بر هیچ کس پوشیده نیست. در این بین خلیج فارس علاوه بر اهمیت اقتصادی به لحاظ منابع انرژی، سواحل زیبا و منابع زیستی مهمترین حوضه دریایی کشور در بین دریاهای پیرامونی محسوب می شود.
در حال حاضر سهم ما از دریاها و اقیانوس ها چقدر است؟
مناطق ساحلی دریاها ودریاچه‌های كشور مناطقي هستند نسبتا توسعه يافته كه به‌عنوان پل ارتباطی و تعامل با ساير كشورهای جهان، تسهيل‌كننده روابط دروني و بيرونی اقتصاد كشور بوده و ضمن كمك به ايجاد تعادلهای منطقه‌ای، استفاده از موقعيت جغرافيايی و منطقه‌ای كشور، استفاده پايدار از منابع و قابليتها و امنيت مناطق داخلي از طريق مرزهای آبي را تضمين کرده و در مجموع به‌عنوان نمادی از توسعهيافتگي كشور عمل می کنند در اين راستا سواحل دریاها و دریاچه‌های كشور به‌عنوان الگويی برای استفاده مناسب از توانهای محيطی، حفظ و ارتقای مناظر و چشماندازهای طبيعی و ذخاير ارزشمند اكولوژيكی، قابليتهای گردشگری و گذران اوقات فراغت برای مردم كشور و ساير كشورهای منطقه در كنار استفاده پايدار از ساير قابليتها و مزيتهای كشاورزی، صنعتی، خدماتی و فرهنگی برای تامين نيازهای ملي و توسعه صادرات عمل میکنند. سواحل جنوبی كشور نيز به‌عنوان نمادی از اقتدار ملی با استفاده از منابع آب‌های آزاد و ظرفيتهای كشور در زمينه منابع انرژی و معدنی، قابليتهای صنعتی، بازرگانی، حملونقل و ترانزيت و همچنين قابليتهای علمی و منابع انسانی به‌عنوان خط مقدم تعامل كشور با جهان بهحساب میآيند. هم اکنون طبق آمارهای مختلف سهم ما از دریا تنها یک دهم تا سه دهم درصد است. آنچه مسلم است سهم تولید نا خالص ملی ما از فعالیت‌های دریایی بسیار ناچیز است.
جایگاه علوم، فنون دریایی و اقیانوسی ایران در سطح جهانی چقدر است؟
کشورهای حاشیه خلیج فارس و برخی دیگر از کشورهای منطقه با جدیت دنبال این علوم هستند و خیلی بیشتر از ما در حوزه دریا کار کرده‌اند. اکثر فعالیت‌های این کشورها به حوزه دریایی مربوط میشود. اگر ما بتوانیم با کشورهای مختلف آفریقایی، آسیایی، اروپایی، اقیانوسیه و آمریکای لاتین مبادلات علمی و تجاری داشته باشیم، می‌توانیم باعث پیشرفت و شکوفایی، رشد اقتصادی و تحقق شعار اقتصادی کشور شویم.
نقاط ضعف ما در این زمینه کدام است؟ چقدر برای رسیدن به نقطه مطلوب مان فاصله داریم؟
غفلت بیش از این، حسرت نسل آینده را به دنبال خواهد داشت. سواحل و دریا در دنیا منبع بزرگ اقتصادی، علمی، فنی و انرژی است و شهرهای ساحلی معمولا پیشرفته‌ترین شهرهای یک کشور توسعه یافته محسوب می‌شوند اما با تمام تلاش‌های انجام شده هنوز اول راه هستیم.
شکی نیست که توسعه علمی کشور، در گرو برنامهریزی دقیق برای هر یک از حوزه‌های علمی است و علوم و فنون دریایی و اقیانوسی نیز با توجه به جایگاه دریا در اقتصاد و امنیت جوامع از این امر مستثنی نیست. به بیان دیگر، پیش نیاز تبدیل پژوهش‌های حوزه راهبردی علوم و فنون دریایی و اقیانوسی به ثروت ملی، تدوین یک برنامه ملی دقیق و جامع است. به تعبیر مقام معظم رهبری، لازم است ضمن شناخت دقیق نیازها و اولویتها، به شکلی خردمندانه و مهندسی شده به سمت توسعه پایدار حرکت کنیم. ارتقای پروژه‌ها و فعالیت‌های مربوط به تضمین پایدار افزایش منابع شیلاتی اعم از آبزی پروری و ماهیگیری در آب‌های تحت صلاحیت کشور و نیز تشویق طرح‌های نوآورانه عمومی و خصوصی در زمینه فعالیت‌های گردشگری، ورزشی و تفریحی مرتبط با مناطق ساحلی و دریایی کشور به همراه اجرای برنامه‌ها و فعالیت‌های حفاظت از محیط‌های دریایی و منابع دریایی متاثر از فعالیت‌های زمینی و تشویق بهره برداری پایدار قدم های موثری خواهد بود. هم اکنون دولت با اجرای طرح توسعه سواحل مکران و ایجاد بزرگراه خرمشهر و چابهار و همچنین اجرایی طرح های عمرانی توجه ویژه ای به این امر کرده است.
اگر در این زمینه غفلت کنیم به کجا می رسیم؟
غفلت بیش از این، حسرت نسل آینده را به دنبال خواهد داشت. سواحل و دریا در دنیا منبع بزرگ اقتصادی، علمی، فنی و انرژی است و شهرهای ساحلی معمولا پیشرفته‌ترین شهرهای یک کشور توسعه یافته محسوب می‌شوند اما با تمام تلاش‌های انجام شده هنوز اول راه هستیم.
در حال حاضر کشورهای پیشرو در این زمینه کدامند؟
ما اکنون در بحث اقیانوس شناسی و علوم و فنون دریایی نسبت به کشورهای اروپایی و آمریکایی و چند کشور آفریقایی و برخی کشورهای آسیایی و اقیانوسی جز کشورهای نسبتا متوسط دنیا هستیم. در سطح خاورمیانه نیز به همراه ترکیه جایگاه مناسبی را به خود اختصاص داده ایم و در سطح اقیانوس هند نیز تقریبا جزو 10کشور فعال به شمار می آییم اما نیاز جدی به تلاش بیشتر در این حوزه داریم.
آیا توجه به این علوم در برنامه های کلان کشور دیده شده است؟ چقدر به این برنامه ها نزدیک یا دور هستیم؟
تصویب سند جامع توسعه دریایی کشور از سوی شورای انقلاب فرهنگی و تشکیل ستاد صنایع دانش بنیان دریایی دو موضوع مهم است که باعث شده تا حداقل برنامه‌های اولیه برای توسعه دریایی و استفاده بهتر و بهینه و پایدار از دریا برای مجموعه کشور ما روشن شود. البته چنین اقدامی کافی نیست و حتما باید فعالیت های دیگری در کنار آن انجام شود تا بتوانیم از منابع دریایی خیلی بیشتر از چیزی که تاکنون به کار می بردیم داشته باشیم. تقویت یک هماهنگ کننده قوی سازمان‌های مرتبط نظیر شورای عالی اقیانوسشناسی کشور با اصلاح ساختار می‌تواند نقطه عطف اجرایی شدن برنامه‌های کلان دریایی و ساحلی کشور باشد.
گفتگو: فرزانه صدقی
No tags for this post.
